«Байгал» сэтгүүлэй 4 дугаар хэблэгдэбэ. “Далан долоон домог” гэһэн конкурс сэтгүүлэй соносоһоор, энэ жэлэй нэгэдэхи дугаарһаа эхилжэ, арад зоной дунда тараһан, зүрхэ сэдьхэлдээ хадагалжа ябаһан домогууд толилогдоһоор. Энэ удаа Түнхэн аймагай аха заха, түрэл хизаарайнгаа түүхэ домогуудые бэшэдэг Лопсон Дамдинович Шенхоровой Хаан Шаргай ноён тухай домогой эхи толилбобди.
- Бүри багадам, 8-9-тэй ябахадам, Хонгоодорой (ажаһуудаг газарай нэрэ) Бадма таабай: “Энээхэн хүбүүнтнай Хаан Шаргай ноён, Буха ноён, Эрхүү мүрэнэй домогуудые бэшэхэ һахюуһатайгаар түрэһэн хүн байна. Гамнажа хүн болгооройт”,- гэжэ эбиидэ хэлэһэн байна, - гэжэ Лопсон Дамдинович хөөрөө һэн. Энээнһээ урид, 2011 ондо, табадахи дугаар соомнай Лопсон Дамдиновичай Буха ноён тухай домог толилогдоһон юм. Тиихэдэшье, мүнөөшье авторай домогуудые Буряадай арадай уран зурааша Чингис Шенхоровой зурагууд шэмэглээ.
Буряадай арадай ирагуу найрагша Галина (Санджэ Сурун) Раднаева үнинэй үльгэр домогуудые үбгэд хүгшэдһөө бэшэжэ абадаг, суглуулдаг тон ехэ ажал ябуулдаг гэжэ олондо мэдээжэ. Суглуулһан үнэтэй сэнтэй домогууд, үльгэрнүүд, онтохонуудынь хэдэн боти хүбхэгэр зузаан номууд болон гаранхай. Энэшье удаа Галина Раднаевагай домогууд сэтгүүлэй соносоһон конкурсдо хабаадалсана. “Сартуул зоной домогууд” гэһэн Галина Жигмитовнагай домогуудые уншагшад һонирхожо уншахань лабтай.
Буряадай уран зохёолшод, тэдэнэй шэнэ бүтээлнүүд тухай хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Туяна Самбялова саг үргэлжэ бэшэжэ, “Буряад үнэн” сониндо, “Байгал” сэтгүүлдэ толилжо байдаг. Һаяхана эрдэмтэн “Түбидэ мүнхэ түрэл уянга” гэһэн статьянуудай согсолбори хэблүүлэн гаргаба. Энэ ном тухайнь Туяна Владимировнагай бүхы наһаараа суг хүдэлжэ, нүхэсэжэ ябадаг манай сэтгүүлэй редактор Галина Хандуевна Дашеева “Уран зохёолой түүхэдэ – өөрын мүр” гэһэн томо статья бэшэжэ, номһоонь хэһэгүүдые толилбо.
Монголой элитэ ехэ уран зохёолшо Чадраабалын Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” гэһэн хоёролжон романай түгэсхэл уншахат. Энэ зохёолшон тухай үшөө дахин лаблан хэлэбэл, Лодойдамба болбол дэлхэйн уран зохёолшодой классигуудай нэгэн, энэ зохёолынь хоридохи зуун жэлэй агууехэ томо бүтээлнүүд соо орохоороол орожо, буряад хүн гээшэб гэжэ зүрхэ сэдьхэлдээ өөр тухайгаа һанажа, өөрыгөө энэ дэлхэйдэ буряад-монгол шарайтай, уг удхатай тухайгаа мэдэржэ ябаһан хүндэ энэ зохёол үшөө дахин уншаа һаань, үлүү болохогүй. Ород Уласай томо зохёолшон Михаил Шолоховой “Тихий Дон” гэһэн эпическэ романһаа дутуу бэшэ бүтээл байна бшуу. 1964 ондо энэ зохёолынь тусгаар ном болон, Буряад хэблэлээр гаража, урид “Байгал” сэтгүүлдэ толилогдоо һэн. Оршуулгыень Буряадай элитэ ирагуу найрагша Шираб Нимбуев тон гоёор, уран наринаар оршуулһан, “Оршуулгамнай орхисооной” арай болошоогүй, тэрэ үедэшье, мүнөөшье оршуулганууд хэгдэжэ, зохёолнууд, номууд ородшье, буряадшье хэлэн дээрэ толилогдожол, хэблүүлэгдэжэл байна гэжэ манай сэтгүүлшье, гараһан номуудшье гэршэлнэ гэхэ байнаб. Лодойдамбын энэ зохёол уншабал, монгол-буряад зоной һанамжа бодол, юун тухай зорижо, ямар зорилготойгоор энэ дэлхэйдэ мүндэлһэн тухайгаа сэдьхэжэ ябаһыень тон уранаар харуулһан, уншагша бүхэн энээниие өөртөө нээжэ, буряад-монгол зохёолой дэлхэйн уран зохёолой түүхэдэ өөрын ехэ үүргэтэй байһые ойлгожо абаха.
Манай сэтгүүл дугаарһаа дугаар бүхэндэ Буряадайнгаа уран зураашад тухай хөөрэжэ, тэдэнэй бүтээлнүүдтэй уншагшадаа танилсуулжа байдаг, сэтгүүлэймнай гадар болон хабсаргалтанууд дугаар бүхэндэ ондоогоор шэмэглэгдэнхэй гаража байдагыень харанат. Энэ удаа Буряадай эгээл ёһотой арадай уран зурааша Лубсан Доржиевай 100 жэлэй ойдо зорюулжа, сэтгүүлыемнай уран гоё зурагуудынь шэмэглэбэ гээшэ. Буряад зурагай эхи табиһан энэ зураашын Буряад соёлой хүгжэлтэдэ ямар ехэ үүргэтэй байһаниинь сагай ошохо бүри элиржэл байха даа.
Ородой уран зохёолшодой гэшүүн Сергей Доржиев энэ хабартаа Хальмаг зорижо, буддын шажанай үнэтэй сэнтэй Данжуурай ботинуудые Монголһоо абаашалсаһан тухайгаа бэшэһэн замай тэмдэглэл уншахат. Совет үе сагта уран зохёолшоднай эндэ тэндэ аяншалаад ерэхэдээ, заал һаа замай тэмдэглэлнүүдые бэшэжэ, сэтгүүлдээ толилуулдаг байгаа ха юм. Сэтгүүлэймнай редактораар тиихэ үедэ хүдэлдэг байһан уран зохёолшо Африкан Андреевич Бальбуров өөрөө ходо аян замда гарадаг, эндэ тэндэ ябаад ерэхэдээ, һонирхолтой материалнуудые асардаг, замай тэмдэглэлнүүдые бэшэдэг, сэтгүүл тухайгаа ходол сэдьхэл дотороо шэбшэжэ, сэтгүүлээ нэгэтэшье мартадаггүй ёһотойл дарга байһан, зохёолшодые замай тэмдэглэл асарагты, бэшэгты гэжэ баадхадаг байһан тухайнь Андрей Румянцев бэшэнэ бэлэй. Мүнөө зохёолшоднай хаа-яагүй, Монголһоо Нью-Йорк хүрэтэр ябадаг, замай тэмдэглэл бэшэхэһээ байтагай, сэтгүүлэй редакцида ерэжэ, һониноо хөөрэхэ зон хоморой болонхой гэхэһээ байтагай, сэтгүүлдэ захил хүүлэхэ, сэтгүүл уншаха сүлөө забгүй ха.
Дугаарһаа дугаар бүхэндэ уншагшадаа буряад жэнхэни хэлэн дээрээ бэшэжэ туршадаг, гуурһанай нугалбари гаргадаг, шүлэг дуу зохёодог зон тухай бэшэжэ, тэдэнэй бүтээлнүүдтэй уншагшадаа танилсуулжа байдагбди. Энэ удаа Захаамин аймагай Далахай нютагай Екатерина Доржиевна Ринчиновагай туршалга-зохёолнуудые толилбобди.