1034
Хүсэнэй газарнууд
Би Алхана гэнтэл ябашаһан хүм. Агаһаа нүхэдни хонходожо: “Ерыш наашаа, амархаш, ажабайдал тухайгаа бодомжолхош. Һайн уларил тогтонхой. Байрыеш уридшалан захихабди”, - гэжэ дурадхаа. Энээнһээ урид гансал үбэлдөө Алхана ошожо үзэһэн тула, буддын шажанай шүтөөнэй газарнуудта хүрэхэ арга болодоггүй һэн. Мүргэлэй газарнуудаар ябажа яһала үзэһэн хүм – Энэдхэг, Монгол, Түбэд, Хитад ошоһомби, мүн Буряад оронойнгоо хүсэтэй газарнуудаар нилээд ябааб. Һүүлэй сагта хүрэһэн газарнуудаа дурдабал, Зэдэ Сэлэнгэ хоёрой хилэ дээрэхи Бүринхаан уула, Хяагта аймагта Сүхэ голой баруун эрье дээрэ оршодог Отосан-хаан уула болоно. Хүнэй хүсэ абадаг гол газарынь хадаа багаһаа хойшо зүрхэ сэдьхэлдээ хадагалжа ябадаг түрэл газарайнь түхэл шарай, үнэрнүүд, амтанууд болон дурсалгануудтай тоонто нютагынь юм ааб даа. Гэбэшье үшөө 90-ээд онуудай эхеэр минии найза, ирагуу найрагша Сергей Пурбуевай “Алханай! Моё детство, приволье, озоновый воздух,..” гэжэ шүлэгөө бэшэһээрнь, буддын шажанай хойто зүгэй гол шүтөөнүүдэй нэгэн болохо Алхана ошохо хүсэл намда түрэһэн юм.
Хүнэй гэшхээгүй харгыгаар
Наһанайнгаа нүхэртэй болон басагантаяа хара эртүүр замдаа гараабди. Улаан-Үдэһөө Шэтэ хүрэтэр дардам харгыгаар 671 модо, Шэтэһээ Алхана хүрэтэр үшөө 206 модо гаталаабди. Бүхыдөө 900 модо шахуу. Һуурин газарнууд хомор, уһа ехэтэй голнууд, ой тайга, үргэн ехэ сэсэгтэ таланууд, хүн зоншье харагданагүй, амитадшье үгы. Гансал харсаганууд тэнгэриһээ олзоёо бэдэрэн хараашална, эндэ-тэндэ һүринүүд обойлдоно. Ойроо хүртөөгүй зэрлиг байгаали! Буряад оронһоо гайхалтай ондоо. Илангаяа Тарбагатайн болон Мухар-Шэбэрэй һайн таряалан газарнуудтай, үйлсөөр үргэлжэ үбһэтэй тэргэнүүдтэй, шэрдэгдэһэн гэрнүүдэй урдахи һандайнууд дээрэ һууһан хүгшөөнүүдтэй олон зотой шэмээшэг һууринуудай һүүлээр илгаань бүри эли.
Харгыемнай заһабарилга хэжэ байһан ажалшад хирэ-хирэ болоод лэ харагдадаг байгаа. Тиигэбэшье бэшэ харгыгаа түргөөр гаталдаг байгаабди: тэндэнь хиналтын камеранууд үгы юм. Камерануудаар элбэг болон Максимихаһаа Улан болотор жэгдэ бэшэ харгыгаар һаяхана Баргажан ошоһонһоо сохом холо дээрэ даа. Тиин үдэшэ багаар Алхана хүрөөбди.
Аршаан булагууд
Үглөөгүүрынь аршаан булагаар баян хадын харьяа горхондо хүрөөбди. Хүнүүд тэндэ мүргэнэ, үргэл хэнэ, буян үйлэдэнэ: шубуудые будаагаар эдеэлүүлнэ, үнгэрхэдөө хээрын хулгана айлтагүйгөөр зүргэ дээрэ орооһо түүхэ юм. Хасар ехэтэй жэрхинүүдэй олон гээшэнь, тэдэ хэдэн зуугаадаараа урагша-хойшоо һүндэлнэ – диваажанай орондо, бүхы амита зүйлдэ хоро хүргэхэгүй дэбисхэртэ байһанаа мэдэнэ хэбэртэй. Теэд түмэр хүлэгэй урдахи шэлдэ жэжэ сохын һалхяар сохюулжа нязаршахада, юун гэжэ ойлгохобши? Иимэл үйлэтэй байгаа гэхэ гүш? Бүхы буямни һула һалашаба гү?
Удаань зон аршаанаар нюдэеэ угаана, аршаанһаа хүртэнэ, ороно. Хэрбээ Түнхэнэй Вышкэдэ хүнүүд зогсоод, халуун аршаанда нюргаяа табижа сохюулдаг һаа, эндэ сэб хүйтэн аршаан доро хэбтэхэ хэрэгтэй. Зүгөөр толгой ула хоёроо норгохо ёһогүй бшуу.
Түрүүн ороходоо, токто сохюулһан мэтэ дэбхэрээд абанаш. Уһан соо заал һаа гурбан минута байха ёһотойш. Би 10 секунда тэсээд лэ, һомон шэнгеэр гүйжэ гарашооб. Тиигэжэ хэдэн дахин орожо, сагаа хүсээгээб. Бэемни гансата һэргэшоо, эсэһэнээшье мартааб.
Һургаагуудаар ябууд зохёогдоһон иимэ түхеэрэлгэнүүд голой урадхал дахан, хаа-хаанагүй тодхогдонхой. Аршаанда орожо байһан хүнүүд “Явление Христа народу” гэһэн зураг һануулна, зүгөөр Иорданай орондо Үбжөөгэй, харин ухаан сэдьхэлээрээ һэргэхые хүсэһэн урданай еврейнүүдэй орондо элүүржүүлэгдэхэ хүсэлтэй үбэр-байгалаархин.
Ёһо гуримай гороо
Гэхэтэй хамта сэдьхэл ухаагаараа һэргэхэ хүсэлтэй зоншье бии һэн. Бидэ тэдэнтэй хамтараабди. Энэ хадаа Могойтоһоо, Агаһаа болон Шэтэһээ ерэжэ нэгэдэһэн нэгэ гэр бүлэ байгаа – эжы, аба, хүүгэдынь. Бидэ бага гороогоор, Алханын шүтөөнүүдтэ мүргэлгын нэгэ үдэрэй замаар, ябаабди. Сэхэ дээшээ шэглэһэн эгсэ ташалан өөдэ абирха баатай болообди. Нэгэ модо олоод, тэрэнээ тулажа, тэрээгээрээ басагыень татажа гаргадаг байгааб. Теэд абань иигэжэ хэлээ: “Нэгэ ламын хэлэһээр, нэгэ модо тулаад ябахада, хэһэн буянай хахадынь газар руу орошодог, хоёр модо тулабал, бүхы буян ябашадаг”. Тиихэдэнь тэрэ модоёо хаяаб.
Хадын шэлын хярада хабсагайнууд – бурхадай хиидүүд олон. Нэгэн дээрэһээнь хүнүүд шоргоолзон мэтээр жэжээр харагдана, нүгөөдэ дээрэньбурханай дүрэ ялалзана. Гурбадахи хабсагайһаань халуудашаһан мүргэлшэдэй нюур дээрэ дуһаа дуһаалжа, тэдэниие һэрюусүүлнэ. Бидэ “Нүгэлтэнэй хабшалаар” бэлэхэнээр гарашообди. Үүдэн Сүмын дэргэдэ бисалгалда һуугаабди, “Дууладаг хабсагайда” шэхээрээ няалдан, оршолонто юртэмсын хүгжэм, дэлхэйн абяа, үгышье һаа түршэгэнэжэ байһан зүрхэнэйнгөө сохидолшье шагнахаяа оролдообди.
Тон үндэр хабсагайһаань Алхана хадын – Агые нэмжыһэн тала газар гэһэн һанамжые хубилгаһан хадын хормойдохи бүхы дэбисхэр үзэсхэлэн гоёор харагдана. Хаанаб даа нилээд доро үдэр бүриин юрьеэн, ажабайдалай бүхы өөдэгүй, бирагүй хүсэлнүүднай үлөө, харин бидэ тэнгэри дорохонобди – дээрэмнай гансал замбуулин...
Басаганай эсэгын хөөрэһэн үнэн ушар
Зүргэ харгымнай годирхой, дээшээ гарана, доошоо бууна, гол горходые дабана. Заримдаа мүргэлшэдэй хажуу тээшэнь хаяһан шулуунуудһаа “ургашаһан” дошонууд хоорондын хабшал болошохо юм. “Нэгэтэ нэгэ олзын хэрэг эрхилэгшэ баян тарганаараа һайрхаа ха, - гэжэ басаганай эсэгэ ябууд дундаа хөөрөө. – Тиихэдэнь тэрээнһээ иигэжэ асуугаа: “Алханада гороо хэһэн гүш?”. Үгыб гэхэдэнь, иигэжэ харюусаа: “Ямар юумээ һайрхаабши теэд? Ёһотой агынхин нэгэшье һаа дахин гороо хэхэ ёһотой”. Энээндэнь аягүйрхэһэн “шэнэ буряад” аниргүй болошоо һэн”.
Энэ айл үнэн зүрхэнһөө гороо хээ: һунажа мүргэнэ, эрхиеэ татана, удаан мүргэнэ. Тиин бидэ һаалта хэхэгүй гэжэ тэдэнһээ таһараабди. Шажанай гүн ухаа ойлгохын, мэдэрхын тула мүргэлшэн амяараа мүргэхэ ёһотой, бисалгажа шадаха һаа, бүри һайн. Юуб гэбэл, энэ замдаа гэнтэ гэгээржэ, үнэниие ойлгожо магадгүй.
Иимэ байдал йогоор бэеэ һорихо үедөө гү, али гэрэйнгээ газаашье үүрэй сайхые адаглажа һуухадаа үзэхөөр. Гэбэшье мүргэлэйл үедэ гэгээрхэ арга ехэ ааб даа.
Будда бурханда һүзэгтэйгөөр ошохо хэрэгтэй гү?
Заабол тиимэ байха бэшэ. Бусад мүргэлшэдтэй, ламанартай, абаралшадтай харилсахадаа, хүрдэ эрьюулхэдээ, ехэ ба бага гороонуудые хэхэдээ, буддын шажанай номнолдо хабаадахадаа, һүзэг түрэжэ болохот.
Иимэ аяншалганууд заабол мүр сараа үлээдэг. Зарим агаархин жэл бүхэндэ ехэ гороо хэдэг юм. Тэдэ дүрбэн үдэрэй туршада ябагаар ябажа, Алханын оройдо – Алаг-хаанда гарадаг. Энээнгүйгөөр байжа шадахаяа болинхой. Тиин Алхана тэдэндэ хүсэ шадал, урма зориг, сэдьхэлэй һэргэлгэ бэлэглэдэг.
Харин бидэндэ багахан гороо хүрөөд үлөө: хүхэ-ногоон ой болон хадануудые гоёшоон хараабди, аршаанда хүртөөбди, бурхадта хандаабди, һайн хүнүүдээр харилсаабди...
Улаан-Үдэ – Шэтэ – Алхана
Дыжид МАРХАДАЕВА буряадшалба
Александр Махачкеевэй гэрэл зурагууд
