​​Заяата замуудай зүргэнүүд

Иимэ гаршагтай шүлэгүүдэй ном үнгэрһэн жэлэй һүүл багта уншагшадта хүрэһэн байна. Авторынь хадаа олон номуудаараа мэ­дээжэ болоһон Буряадай арадай ирагуу найрагша Дулгар Доржиева болоно.

Энэ номые уншаад байхада, хүнэй сэдьхэлдэ ажабайдалаа һайнаар ойлгохо гэһэн мэдэрэл түрэнэ. Үнэн дээрээ шүлэгшын үни бодомжолжо ябаһан олон бодолнууд уншагшын ухаан сэдьхэлдэ шэнэ ойлгосонуу­дые нээнэ. Энэ ном гэнтэ хүнэй сэдь­хэлдэ онсо баялиг нэмээһэн шэнги ямаршьеб даа дулаан һэбшээ татана. “Заяата замуудай уулзуур”, “Эхэнэр хүн юрын хүн бэшэ”, “Бэшэгдэһэн зо­хёолнууд хэнэй бэ?”, “Үбгэн Доржын хандалгануудһаа”, “Харилсаан”, “Сүлөөтэ бодолнууд”, “Хүсэлэн”, “Уулзалганууд”, “Буряад дуунууд тухай”, “Шэнэ үглөөдэ” гэһэн циклнүүдһээ бүридэнэ. Эдэ гаршагуудые уншаад байхада, үнэхөөрөөшье заяата заму­удай зүргэнүүд тодоржо, мүнөө үе сагай хүнүүдэй харилсаан, һанал бо­долнууд тухай уншагша һонирхохо аргатай. Эндэ ирагуу найрагша үе сагайнгаа ябаса, байгаали, уг гарбал, харюусалга, арадайнгаа сэдьхэл бо­долой байдал харуулна гээ һаа, ал­дуу болохогүй. Юуб гэхэдэ, Дулгар Доржиева 50 жэлдэ сурбалжалаг­шаар хүдэлхэдөө, бүхы республи­кынгаа ажабайдал, мүнөө үе сагай хүн зоной эрмэлзэл ходо анхаржа, бэшэжэ ябаһан. Мүнөөшье энэ ажалаа орхингүйгөөр хүдэлнэ. Түрэлхи хэлэеэ сахин хамгаалжа ябаха гэһэн асуудалда онсо анхаралаа хандуулна. “Эхэ хэлэн тухай” гэһэн шүлэгыень уншагшадай анхаралда:

Эхэ хэлэмнай – түрэлхи хэлэмнай

Энэ ябаһан бэеымнай һүр һүлдэ.

Эхын уурагаар тэнжэһэн бэемнай

Эхин алхамуудаймнай нэрэ хүндэ.

Холын холоһоо хүрэһэн нэрэмнай

Хододоо зүрхэн соомнай лугшана.

“Монгол-буряад” гэһэн алдар соломнай

Мохидонгүй мянгаад жэлнүүдтэ толотоно.

Алдар солото уг гарбалайнгаа одые

Алтан дэлхэйдээ ялалзуулха үйлэтэйбди.

Үмхирөөд һалахагүй угайнгаа модые

Үймөөн соошье сэсэглүүлхэ үүргэтэйбди.

Эхэ хэлэнэйнгээ хуулита хүсые

Эльгэн соогоо батажуулбал, баянбди.

Энхэ мүнхын аршаанта урасхалые

Эхинэй эхинһээ энхэрхэ золтойбди.

“Эхэ хэлэеэ мартабал, араднай яаха бэ?”.

Эгээл шухала асуудал урдамнай.

Эхэ дайдамнай – эльгэн тоонтомнай

Эгээлэй ехэ хэлэмнай – гол һудалнууднай.

Эндэ түрэлхи хэлэнэйнгээ түүхые мартаха ёһогүйбди гэһэн һануулга уншагдана. Мүн лэ “Буряадууд” гэһэн шүлэгынь хүнэй бодолжо шэнэ ойлгосо үгэжэ, арадайнгаа түүхэ һайнаар мэдэжэ, хүрьһэтэ газар дээрэ хэн ябаһанаа зүбөөр ойлгохо уялгатайбди гэһэн бодол­нуудые һэрюулнэ. Энэ шүлэг уншаг­шадаймнай анхаралда:

Алтан гэрэлэй толон доро

Ажаһууха золтойбди.

Эртын наранай гэрэл доро

Эрхэтэнэй солотойбди.

Буса түрэлтэн гэгдэһэн,

Буруу үгэ юунһээ бэ?

Буусаараа эбтэй нэгэдэһэн

Буурашагүй хүсэмнай хаана бэ?

Эреэн маряан дэлхэйдээ

Эрхэеэ мэдэрэн гэшхэлнэбди.

Сагаан, тэнюун сэдьхэлтэйдээ

Сагаа зүбөөр согсолнобди.

Алтан гэрэлэй номнолые

Абажа зүрхэндөө ябанхайбди.

Эхэ газарайнгаа солые

Энхэ амгаланда үргэнэбди.

Хэдэн мянгаад жэлнүүдтэ

Хэлэһэн үгэнүүднай үндэһэтэй.

Хэдыш сагай түбэрхэдэл,

Хэтын нангин тэмдэгтэй.

Номой хуудаһануудые дахин-да­хин ирахада, “Эхэнэр хүн – юрын хүн бэшэ” гэһэн шүлэгынь замби түби дээрэ ажаһуудаг эхэнэр хүнэй хуби заяан тухай хэлэгдэхынгээ ха­жуугаар гол үүргыень тодорхойлно. Энэ шүлэгыень уншагшадайнгаа һонорто дурадхая:

Эхэ хүнэй, эхэнэр хүнэй

Хуби заяанда шүлэгөө үргэнэб.

Энэ замбиие баяжуулһан золойнь

Эхин изагуурта баярые хүргэнэб.

Мүнхэ байгаали эхэнэрнүүдтэ

Энхэ нараяа найдаал ха.

Мүнөөдэр энээн тухай эрхэ бэшэ

Эндүүрэнгүй бодожо үзэбэл, яахал хаб?

Эхэнэр хүн-юрын хүн бэшэ,

Эхэгүйгөөр замбии түби үншэн.

Хүнэй хүн боложо хүгжэхэнь,

Хүнгэн бэшэ, хэдышье шэбшэ.

Хэрбээ эрэ хүнэй эхэнэр мэтэ

Хээлидээ үхибүүгээ үргэдэг һаань, һонин гү?

Эрэшүүл ямар байха һэм?

Энээн тухай хэн нэгэниинь бододог гү?

Эхэнэр хүниие эрэшүүлтэй жэшэжэ,

Эхинэй эхин, эртын сагта урмашажа,

Эрхэтэнэй нэрэ солые, этигэлые дэмжэжэ,

Эльгэнэй дулаан дурасхаал хүргэел.

Һүүлэй үе сагта манай угсаатан мартагдаһан шахуу ёһо заншалну­удаа һэргээжэ, уг гарбалаа уудалжа эхилэнхэйбди. Үнэн дээрээ түрэлхи хэлэндээ анхарал хандуулжа, урга­жа ябаһан багашуулда хэлэнэйнгээ ехэ үүргэтэй байһаниие зүбөөр ойл­гуулха, үдэр бүри энэ хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэ сагнай тулажа ерэнхэй.

Буряадай арадай ирагуу най­рагша Дулгар Доржиевагай шүлэг бүхэниинь онсо хараа бодолтой бай­даг. “Заяата замуудай зүргэнүүд” гэһэн номоо онсо гүнзэгырүүлжэ, үе сагайнгаа эгээл шухала асуудал­нуудые зүбөөр ойлгожо, арадайнгаа һүр һүлдые үргэхэ эрмэлзэлтэйгээр бэшэһэн байна.

Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА