​​Байгалай сэсэг

Д.Д. Найданова

Улаан-Үдэ хотын 56-дахи дунда һургуулиин хатарай “Сэлэнгэ” студиие хүтэлбэрилэгшэ, Буряадай болон Ород Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Д.Д. Найдановагай 7О наһанай ойдо. Дарима Доржиевнагай зохёохы ажал ябуул­гынь 5О жэлэй ой, багша-балетмейстерээр хүдэлжэ эхилһээрнь 3О жэлэй ой гүйсэбэ.

...Оройдоо гурбатайхан наһандаа эжынгээ хормойһоо шагтагалдаад, һургуули даха­ад ошодогоо Дарима ухаандаа элихэнээр һанадаг. Эжы, аба гэһэн үгэнүүдэй, аха дүүнэрэйнгээ нэрэнүүдэй удаа “репетици» гэһэн үгэ бүри багаһаань ажабайдалдань нэбтэрэн ороо юм. Мүнөө хүрэтэрөө энэ үгын хүсэндэ татуулан, хүүгэдые, залуу үетэниие уран һайханда эсэлтэгүй һурган ябана.

Д.Д.Найданова Сэлэнгэ аймагай сэлгеэн талада, Ар­бузово һууринда 1948 оной зун түрэһэн намтартай. Абань Доржи Чагдурович математикын багша, эжынь Ольга Содномовна Амоголо­нова эхин һургуулиин багша, Сталинай нэрэмжэтэ колхоз­до уран һайханай харалга эмхидхэдэг, хатарнуудые та­бидаг бэлигтэй хүн бэлэй.

Найдановтанай бүлэһөө арбаад багшанар тодорон гараа юм. Тэрэ тоодо аха дүүнэрынь Энгельсина До­ржиевна - түүхын, Батор Доржиевич - математикын, физкультурын, ажалай, Баир Доржиевич – түүхын, физкультурын, бэринэр Галина Дашиевна - литературын, Тамара Георгиевна англи хэлэнэй, Дарима Доржиевна өөрөө, мүн наһанайнь нүхэр Олег Базарович Будаев хо­реограф багшанар мүн гээд тодорхойлон тооломоор юм.

Хэды гоё бэлэй, хүдөө ню­тагта... Таладаа гараад, эр­бэлзээ дэрбэлзээ эрбээхэйнүүдые намнан, сэсэгүүдэй дунда ээрэмшээн наадажа ябахадаа, бишыхан Дарима заатагүй хатараад үзэдэг һэн. Нариихан бэетэй, уян­хан гарнуудтай, хүлөөшье хүдэлгэхэдөө ондоохон, һэбшээ һалхинай хүгжэм мэдэрһэндэл нугархайгаар, уянаар хатар гүйсэдхэхэ.

Суута найруулгануудай үе

1969 ондо Буряадай гүрэнэй соёл-гэгээрэлэй учили­щи дүүргээд, Дарима Найда­нова дуу, хатарай “Байкал” ансамблиин бүридэлдэ ороо һэн. Хатарта түрэлхиин ульһатай байхаһаа гадна аргагүй ажалша, тэсэбэри зоригтой мэргэжэлтэн ерээ гэжэ абаһаар эли бэлэй. Тиин ансамблиин солист боложо, 20 жэлэй туршада һайшаал магтаалтайгаар, ялас гэмэ уянгата һайхан образуудые элишэлэн харуулжа, сэдьхэ­лэй далижалтай ябаа.

“Манай басагад”, “За­байкальская лирическая”, “Наездники”, “Байгалай сэ­сэг” гэһэн М.Заславскиин, А.Арсеньевэй “Мэндээшэн”, Т.Гергесовагай “Һойр шу­бууд”, “Ёохор” гэһэн най­руулганууд одоошье одото харуулганууд болоо бэшэ һэн гү? Хүшэгын нээгдэхэдэ, хатарнууд соогоо сэдьхэлээ салгидуулан, дууһан сэлижэ, харагшадтаа бэлэглээд, ха­агдахадань, тэдэнһээ абаһан баяраа бөөмэйлэн, хахад һүни холо үнгэрһэн хойно гэр гэртээ тарадаг бэлэйл даа.

Москва хотодо болоһон Буряадай литература бо­лон искусствын үдэрнүүдтэ (1973, 1983 онууд), Монголдо болоһон СССР-эй үдэрнүүдтэ хабаадажа, нүхэдтэеэ үндэр мэдэрэлтэй бусадагынь гоёл һэн. Бүхэдэлхэйн залуушуу­лай болон студентнэрэй фо­румдо хабаадагшадай урда бэлигээ харуулжа, Дипломо­ор, мүнгэн медаляар ансам­блинь шагнагдаһан юм.

Сэлэнгын уудамай сэсэг мэтэ һайхан шарайтай, жэб­жэгэр сэмсэгэр бэетэй Дари­ма басаганда суг хүдэлдэг нүхэрынь - Баргажан айма­гай Бархан нютагһаа гарбал­тай үзүүр бэрхэ Олег Базаро­вич Будаев дурлашаһан юм. Инагай мэдэрэлдэ абтаһан хоёр гэрлэжэ, эбтэй эетэй гэр бүлэ болоо, Алдар, Ай­дар хүбүүдэй эсэгэ, эжы бо­ложо, угаа үргэлжэлүүлээ. Мүнөө Алдар хүбүүниинь Лена нүхэртэеэ Николай, Алтана, Очир үхибүүдтэй, Айдар хүбүүниинь Туя­на һамгантаяа Дмитрий хүбүүтэй, бата бэхи айлнууд болон түбхинөө.

Буряад орон соогоо мэ­дээжэ, суутай болоһон, һүүлэй үедэ түрэл театртаа захирагшаар хүдэлһэн Бу­ряадай габьяата артист, Ород Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Олег Базаро­вичай сагһаа урид наһанһаа хахасан ошоһониинь угаал ха­рамтай юм. Манай гэр бүлэдэ дүтэ, хүршэ ажаһуудаг тула зугааша дэлгэр сэдьхэлтэй Олег Базаровичтай ходо харилсадаг һэмди. “Хүүгэдтэ хатар заахада ханамжатай. Оюутад, шабинар соо ошо­тойхон, абьяастайхан үхибүүд яһала дайралдана. Эгээ гол һанаамни гэхэдэ, түрэл нютаг Бархандаа ошожо, иимэ за­луу үетэниие хатарта һургаха дурам угаа хүрэнэл даа. Хүл дээрээ ябаандаа...” – гээд, нэ­гэтэ бодон-шэбшэн ябаһанаа хөөрөө юм һэн.

Һаруул сагууд урдатнай -

Һалбаран задарһаар лэ Байгалай сэсэг,

Һайхан заяа урдатнай -

Һалаалан залаалһаар лэ, угайтнай модон.

“Сэлэнгэ” студиин туйлалтанууд

Наһанайнгаа үнэн сэхэ хани нүхэртэйгөө нэгэ ад­лихан һанал бодолтой Дари­ма Доржиевна мүнөө бүхы һаналаа эдир үетэндэ ханду­улан ябана. Буряадай, Агын, Усть-Ордагай соёлой гу­ламтануудта бүри залууһаа тоогүй олон хатарнуудые найруулан табижа туһалаа юм.

1989 ондо Д.Д.Найданова багшын ажалда орожо, нам­тарайнь шэнэ хуудаһан нэ­эгдээ һэн. Улаан-Үдэ хотын 32-дохи, 33-дахи, 52-дохи, 56-дахи һургуулинуудта, 3-дахи гимназида ритми­кэ болон хореографиин хэшээлнүүдые үнгэргэдэг байгаа.

25 жэлэй саана 56-дахи һургуулида эмхидхэгдэһэн “Сэлэнгэ” гэһэн хатарай студиие Дарима Доржиев­на хүтэлбэрилжэ эхилээ. Һургуулиин директор - ураг­шаа һанаатай, үүсхэл ехэтэй Виктория Владимировна Перинова бэрхэ мэргэжэлтын урда дэмбэрэлтэй зорилго­нуудые табяа һэн.

- 1999 ондо студимнай Соёлой яаманай захиралта­ар “Жэшээтэ уран һайханай коллектив”, 2000 ондо Ород Уласай Эрдэм һуралсалай яаманай үүсхэлээр “РФ-гэй хүүгэдэй жэшээтэ коллек­тив” гэһэн нэрэ зэргэнүүдтэ хүртөө.

2004 ондо “Париж хүүгэдэй нюдөөр” гэһэн уласхо­орондын проектын урилга­ар Франци ошоо. 2005 ондо Санкт-Петербургда болоһон “Сагаан һүнинүүд”, “Сурхар­баан” һайндэрнүүдтэ тэн­дэхи нютаг зоной эблэлэй урилгаар хабаадаа. 2016 ондо Улаанбаатар хотодо үнгэрһэн “Алтан гадас” гэһэн уласхоорондын конкурсдо уригдаа, илагшадай Диплом­тойгоор бусаа. Мүнөө жэл Соёлой-аяншалгын уласхо­орондын эблэлэй урилга­ар “Агууехэ сайн зам” гэһэн фестиваль-яармагта Улаан­баатар ошожо, I шатын Дипломуудта, Алтан медальда хүртөө. Алтантай сэнтэй шагналнуудта хүртэһэндэнь, ажалаа тэсэмгэй нарина­ар, жэшээтэ ёһоор бүтээжэ байһандань Дарима Доржиевнада һургуулиин зүгһөө үнэн сэдьхэлэй баярые хүргэнэбди, - гэжэ В.В. Пе­ринова сэдьхэлэйнгээ үгэ бэлигтэй багшада зорюулаа һэн.

Анханай абьяастай багшамнай

Дээдэ мэргэжэлэй багша-балетмейстер Д.Д. Найда­нова Зүүн Сибириин соёлой институт 1998 ондо заоч­ноор түгэсэһэн юм. Хитад, США, Франци, Австрали, Гол­ланди, Монгол болон бусад­шье гүрэнүүдээр гастрольдо амжалтатай ябажа ерэдэг “Тоонто” ансамбльда балет­мейстер туһаяа хэзээдэшье үзүүлжэ байгаа, мүнөөшье үзүүлнэ. Буряад драмын те­атрта 1994-1997 онуудта зүжэгүүдтэ хатарнуудые та­билсажа, бэлигээ дэлгээгээ һэн. Зүүн Сибириин соёлой институдтай хамжаанай ха­рилсаагаа мүнөө болотор таһалаагүй юм.

- Дарима Доржиевна­гай хэшээлнүүдтэ ябажа, хатарта һураад, хореографическа колледждо орооб­ди, наһанайнгаа мэргэжэл олообди. Баруун, зүүнээшье һайн мэдэхэгүй бишыхан бидэниие ямар бэрхээр һургадаг байгаа гээшэб. Юрэ хоолойгоо шангадхаад бай­ха бэшэ, эршэ оруулха, үгы һаа, аалидуулха, хүдэлсэ, алхам бүхэнииемнай таару­улан мүлихэ гээд аһан һахы оролдодог һэн. Хэды ехэ тэсэбэри хэрэгтэй гээшэб, өөһэдөө мэргэжэлтэд боло­ходоо, мүнөөл һая бодожо, ойлгожо байнабди. Репети­циин үедэ хажуу тээһээнь харахада, хашартайхан шэн­геэр һанагдаха. Харин ажалдаа дуратайл һааш, абьяас гэжэ хизааргүй. Эгээл иимэ шэнжэтэйл даа, манай баг­ша. Дарима Доржиевнада ута наһатай, удаан ажаллажа ябахыень хүсэнэбди, - гэжэ мүнөө оперо болон баледэй театрта хүдэлдэг Чингис Гомбоев, Буряадай циркдэ һурадаг Виталий, Валерий Видманкинууд хөөрөө һэн.

Илалтын алтан туяа

“Байкал” ансамблиин ве­теранууд хэр урданһаа нэгэ амин, нэгэ арһан зон юм. Олониитэдээ бэлигээ дэлгэ­эжэл, харуулжал байдаг. Бу­ряад филармониин 80 жэлэй ойдо, март һарада одоол гоё концерт харуулаа. Гансашье энэ концерт бэшэ, ямаршье сагта театрай директор Дан­дар Бадлуев, уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ Жаргал Жалсанов ветерануудтаа түшэхэ аргатай, тэдэн­дээ өөһэдөө халуун хандал­гатайшье, анхаралтайшье. Эдэмнай хэд бэ гэбэл, Сергей Аюшеев, Эржена Мадыева, Сергей Раднаев, Мунко Ба­заргуруев, Михаил, Фатеев, Светлана Халбаева, Влади­мир Борисов, Юля Золотова, Наталья Дылыкова, Дарима Бардамова, бусадшье…

Дарима Доржиевна ан­самблиин мүнөө үеын ам­жалтануудаар омогорхон хөөрэнэ:

- Үе залган угаа шанга зон ерээ. 2017 ондо “Танцу­ют все» гэһэн телешоугай боложо байхада, манай­хин заатагүй илаха гэһэн бата найдалтай байгааб. Ганса Ород Уласта бэшэ, бүхы дэлхэйн сээжэдэ бу­ряад сэсэг, Байгалай сэсэг һалбаршахадал гээ бэлэй. Ехээр уярааб, нюдэнһөөм ну­лимса урдаа даа. Гар утаһаар бэе бэеэ саг дары амарша­лаабди. Омогорхол түрөө, үнгэрһэн үеэ, нүхэдөө дурса­аб, ерээдүй тухайшье бодом­жолооб – булта манайхин энэ илалтада баясаа. Агууехэ далайн нэрэтэй ансамбль­най буряадуудай нэрые тэн­гэридэ хүрэтэр үргөө гээ һаа, алдуу бэшэ. Филармониин өөрын томо байратай болоо һаань, хэды гоё бэлэй. Засагаархидта һануулжал, хэлэжэл байха хэрэгтэй ха, - гэжэ ветеран һанамжаяа элирхэйлнэ.

70 наһа хүрэбэшье, дун сэбэр шарайтай, дам шууд алхасатай, далита һайхан эрмэлзэлтэй Дарима Доржи­евна иигэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэйл даа.

Хатар гээшые наһанай найдал түшэг болгон шар майһан буряад һайхан эхэ­нэрые, ансамблиин бүхы бусад хатарша эхэнэрнүүдые Байгалай сэсэгтэй сасуулмаар бэшэ гү?

Гэр бүлын архивһаа гэрэл зурагууд абтаба