​​Малшадай реалити-шоу - Буряад орондо

Хүдөөдэ мал баридаг айлнууд мүнөө «Ариг Ус» телекомпа­ниин ашаар камерануудай хёрхо анхарал доро оробо.

Олон түмэн жэлэй саана Байгал далайе зубшаад, хожом хойшодоо энэмнай буряадууд гээшэ гэжэ холо ойгуур алдаршаха арад түбхинөө һэн гэхэ. Ёһо заншалаа жэншэдгүй нангинаар сахидаг, үмдэжэ яба­ха хубсаһатай, хооллохо өөрын эдеэ ундатай, дабтагдашагүй хэлэ­тэй эдэ зомнай бурхан шажантай байһанайхиие буряад арадаймнай түүхэ мүнөөшье үргэлжэлһөөр гээ- шэ. Угаа уһанда хаянгүй, эсэгэнь хүбүүндээ, эжынь басагандаа эхэ эсэгын һайхан һургаал дамжуулнад. Мүнөө маанад һэеы гэр соо байхаяа болёод, болбосон түхэлтэй байрада зөөн орожо, унажа ябаһан моридоо хүнгэн унаануудаар орлобошье, хүн ахатай, дэгэл захатай байдаг юм гэжэ мартаадүй хэбэртэйбди гэжэ һанадаг һаамнай, «Ариг Ус» телеком­паниин энэ жэлдэ хүсэд бэелүүлһэн «Малша бүлэ» гэжэ түсэл буряад-монгол айлнууд нюураа алдаагүй, һая наашадаа алдахашьегүй гэжэ со­хом гэршэлжэ байна.

«Малша бүлэ» гэжэ түсэлдэ ха­баадажа байгаа малшадай гэртэ бу­ряад хүүр замханагүй. Үхибүүдынь багаһаа хара ажалда дүршэнги. Ду­лаанай сагта зуһаландаа зөөдэг, хүйтэнэй болоходо, үбэлжөөндөө бу­садаг юм гэжэ найматайханшье һаа, хүсэд мэдэнэд.

Дамжуулгамнай эхилбэ

Улаан-Үдэһөө Хори аймагай На­рин Горхон гэжэ нютаг тээшэ тооһо бурьюулан харгылшабаб. Зориһон газартаа «Буряад үнэн» сониной сурбалжалагшын хүрэжэ ерэхэдэ, «Ариг Ус» телекомпаниин дүршэл ехэтэй телеоператорнууд, бэлиг талаантай найруулагшад обоо хүбөө техникэ хүдөө асаранхай унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй ажаллажа байбал даа.

Буряад дайда талаараа уудам ха юм. Тэндэ шадамар һаалишад, дээ­рээ ахагүй адуушад сугларанхай хэм­най хэнээ мүнөөдэр булина ааб гэжэ һанаагаа зобон, хөөрсэгэнэлдэжэ байба. Һэеы хоёр гэр зохёоһониинь, городһоо ерэһэн гоё хототой нам шэнги айлшад тиишээ тэрэ дороо шургангүй яахаб?

«Малша бүлэ» гэжэ буряад хэлэн дээрэ гарадаг реалити-шоу хара­хаяа үндэр тушаалта ноёд зорюута ерээ. Хориин аймагай хүдөө ажахын таһагай дарга Виктор Хабитуев, Бу­ряад Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаманай хүдөө дайда хүгжөөлгын, хүрэнгэжүүлгын хоро­оной түрүүлэгшэ Далай Галсанов гэгшэд сэдьхэлэй дулаан үгэнүүдые хэлэбэ.

Тэдэнэй абяа гаража дүүрэһэнэй һүүлдэ эгээл һонин шатанууд эхил­бэ. «Малша бүлэ» гэжэ реалити-шоудо юундэ хабааданабиб гэһэн асу­удалда бүлэ бүхэн түрбэлгүй сэбэр буряад хэлээрээ харюусажа оробо ха юм.

Үльдэргэ нютагай Цыденжапов­танай бүлэ энээнһээ болохошье түсэлнүүдтэ угаа эдэбхитэйгээр ха­баададаг. Жэшээнь, үнгэрэгшэ зу­унай ерээд онуудай эсэстэ тэдэнэр «Эрхим бүлэшье» боложо үрдиһэн байна.

«Малша бүлэ» гэжэ дамжуулгада хабаадажа байһан малшад сог залитайнууд. Туяна Галсандоржиевагай һанамжа иимэ байна:

- «Малша бүлэ» гэжэ реалити-шоу тухай дуулам сасуу Солбон Эрдынеевичтэн тухай бодол тол­гойдомни тэрэ дороо ороо. Мэргэ­жэлээрээ би Соёлой байшанай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ ха юмбиб. Ушар иимэһээ нютагайнгаа түрүү хүнүүдые би нюур нюураарнь һайн мэдэхэб.

Шадалтайхан эхэнэр

Солбон Эрдынеевич Цыденжапов адуун һүрэг энэ наһаараа үдхэнэ. Хурдан хүлэгүүдынь Буряад Уласай зиндаата мори урилдаануудта олон дахин шүүнэ. Наһанайнь хани Вален­тина Жигжитовна хүүгэдэй сэсэр­лигтэ хүгжэмэй хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлдэг юм.

- Энэмнай хадаа угаа дорюун хүн юм, - гэжэ нютагаархидынь дэмжэ­нэ. – Хани нүхэртэеэ хоюулан дүрбэн үри бэенэрээ хүлынь дүрөөдэ, га­рынь ганзагада хүргөө. Жаа хоёр үхибүүдынь мүнөө «Малша бүлэ» гэжэ дамжуулгада хабаадаха зуураа буряад эхэ хэлэеэ бусадһаа дээрээр мэдэдэгбди гэжэ хүсэд зоригжонхой. Мал адууһа эрхилхэдээ, бусадһаа булюу, буряад ёһо заншалаа хэнһээшье эрхимээр мэдэдэгбди, сахидагбди гэжэ харуулха һанаатай.

Валентина Жигжитовна үнеэ һаахадаа, угаа шадамар байһанаа гэршэлээд, иигэжэ хөөрэнэ:

- Үнеэ һаахада хүндэ юумэн үгыл даа. Гэбэшье, мүнөө минии һааһан үнеэд намайе түрүүшынхиеэ хаража байна ха юм. Бишье эдэ үнеэдэйнгээ абари зан мэдэхэ бэшэб даа. Бага-сага хэсүүхэн байба. Теэд яахаб? Һанаһанаа бүтээжэ, һарбайһанаа абажал һалаха хэрэгтэй ха юм, - гээд, үнэр баян бүлын эжы амяа дарана.

Үнеэдэй хажууда ошоходонь, энэ хүмнай хүгжэмэй багша юм гэжэ тэрэ дороо мартаадхинаш. Юрын ажабай­далда хэн, яагаад үнеэ һаана ааб гэжэ олон зон дарайлдажа зогсодоггүй ха юм даа. Харин энэ удаа тала дайдын уужамда иимэ юумэ хараха дуратай­шуул олон байба. Хүн зоной олоороо эльгэ хатан зогсоходо, хэнэй зосоо хара буухагүйб даа. Гэбэшье, Вален­тина Жигжитовна зоригтойгоор лэ һааха үнеэдээ һаажа дүүргэбэ.

Үхибүүд талада гараад, миин шалбайлдажа һуугаагүй. Хэхэ өөр өөрын ажалтай байба. Жэшээнь, тэдэнэр хони бариха даабари аба­хадаа, хүн бүхэниинь арга шадала­араа боложо, улаагаараа оробо. Энэ даабари дүүргэһэн һүрхэйшүүлынь шагай наадажа, сүлөө сагтаа сэнгэ­бэ. Эрэшүүл гараа хабсараад һуугаа бэшэ, мори эмээллэжэ, ташуур гүрэжэ мүрысэбэ. Эхэнэрнүүд үнеэ һаахынгаа хажуугаар, хубсаһа оёжо урилдаба.

Таабари таалган, хошон зугаатай урилдааншье болоо.

- Манай зохёоһон хамаг шатану­уд нүүдэлшэн арадай ажабайдалтай, хүдөө ажахытай, мүн тиихэдэ буря­ад-монгол угсаатанай ёһо заншал­тай яаха аргагүй нягта холбоотой. Хүдөө нютагта мал үдхэжэ, бата бэ­хеэр түбхинэһэн урдаа хараха айл­нууд буряад-монголшуудай булта һүгэдэмэ амиды жэшээ байна ха юм, - гэжэ реалити-шоу зохёолсоһон, мэ­дээжэ теле-болон радио-сурбалжа­лагша Баярма Раднаева зугаална.

Эмниг мориндо зүрхэн хэрэгтэй

Мори эмээллэхэ гээшэмнай одо­ошье нааданхайн хэрэг бэшэ байна даа гэжэ улаан мяхаараа мэдэрбэб. Юуб гэхэдэ, энэ шатада һурамхи мо­рид бэшэ, эмниг морид эрэшүүлые газардуулна.

Бэлигтэ Жанчипов мал ажалда эрэ доргон болоһон хүн юм аабза. Эмниг мори эмээллэгшын солодо хүртэхэ ами бэедэнь аюултай энэ хэ­рэгыень Чимидма ханинь хажуудань байжа дэмжэбэ. Эдэмнай Үльдэргэ нютагһаа бууһан үшөө нэгэ эбтэй бүлэ гээшэл даа. Ерэн гэхэдээ, дам­жуулгада хабаадаха зомди гэжэ тэ­дэнэр ухаа заяандаашье оруулаагүй байшаба.

- Хоёрдохи команда боложо ондоо айлайхин ерэхэ аад, эсэсэй эсэстэ тэдэ һанаһан хэрэгһээ гол таһа арса­ба. Тиихэдэнь Жанчиповтанай бүлэ тэдэниие орложо ерэһэн байгаа ха юм, - гэжэ үнөөхи Туяна Рабсановна нютаг дээрээ болоһон хамаг һони мэдэхэ һэн тула хөөрэжэ оробо. Ехэл шамдуу, яаруугаар бэлдэхэ хэрэг тэ­дэнэй урда гараа. Тэрэнь дамжуулга болохо юм гэжэ эсэсэй эсэстэ мэдээ. Гэбэшье, Жанчиповтан арсаагүй, ерээ.

- Улаан-Үдэ хото зөөбэлтнай, жар­галтай ажабайдал таниие угтаха гэжэ гоё-гоёор хөөрэхэдэ, - Жанчиповтан хүмэдхэеэшье хүдэлгэнэгүй. – Табан жэлэй туршада тэндэ байгаа һэмди. Хүдөөһөөмнай һайн юумэн үгы даа, энэ дэлхэй дээрэ, - гэлдэнэд. Ото хай­шаашьеб яаража, мэгдэжэ ябахада, бэедэ муу байна. Тиигэнхаар нютаг дээрээ өөрынгөө дураар, сүлөө бай­далаар, хара гэртээ хаан, боро гэртээ богдо янзаар ажаһуугаашамнай холо дээрэ лэ. Уйдаха юумэн нютаг дээ­рэмнай үгы. Ажал ехэ.

«Малнай хайшаа гэшхүүлнэб, тиишээ бидэшье алхалнабди»

«Шагай наадан» гээшэмнай мал­ша арадаймнай эртэ урданһаа наада­жа ябаһан зүйл гээшэ. Хүлдэ орохоһоо эхилээд, үбгэрөөд, хүгшэрөөд, тула­жа унатараашье шагай наадахада бо­лохо гэжэ хүн бүхэмнай һайн мэдэнэ. Гэбэшье, «Малша бүлэдэ» имагтал эдирхэн үхибүүдтэ шагай наадаха хүндэтэй эрхэ олгогдобо.

Найматайхан аад, угаа өөрэхэн нэгэ басагахан өөрһөөнь сохом аха хүбүүдтэй тэмсээндэ оробошье, бусадһаа һайнаар минии ухаанда хадуугдаба. Хонишье барихадаа, энэ басагамнай шадамар байжа, тэрэни­иень хараһан хүн бүхэн хүл дээрээ зогсон байжа альгаа ташаба.

Энэ басагамнай Шэнэхээнһээ ерэһэн буряад-монгол бүлын үри бэе гээшэ. Зургаан жэлэй үмэнэ эхэ эсэ­гэтэеэ хамта Үбэр Монголһоо Хяагта аймаг руу зөөжэ ерэһэн намтартай. Харьяаста нютаг шадар байдаг нэгэ гүүртэдэ тэдэнэр түбхинөө. Ород хэлэ тяг мэдэхэгүй байжа, манай эндэ нютагжаһан энэ айл нэгэшье ядалданагүй. Мүнөө тэдэнэр хори оршом толгой бодо малтай байхын­гаа хажуугаар гахайнуудые шахана, хони барина. Бүхэли жэлэй туршада гэрэй эзэн эхэнэр хотон соохи малаа эмхилжэ байхадань, хани нүхэрынь мянган толгой хони харюулна. Жэжэ болон бодо малайнгаа барлаг боло­жо зүдэршэхэгүйн тула гэрэй эзэн намарай дунда һарада малаа даха­ад, бэлшээри урилна. Нүүдэл ажа­байдалынь хабарай дунда һарада эсэслэдэг байха юм. Тиигэһэнэйнгээ ашаар үлүү ехэ үбһэ сабшажа, ерүүл малшан айл бэеэ зобооногүй. Тунга ногооной хүсэд гарахада, малынь байрадаа өөрөө бусанад.

- Энээгээрээ бидэнэр бусад буряад-монголшуудһаа илгарнабди. Нүүдэл ажабайдалайнгаа ашаар бидэ трактор танха худалдан абажа, үбһэ хулһа сабшажа бэеэ зобооногүйбди. Малнай хайшаа гэшхүүлнэб, тии­шээ бидэшье алхалнабди. Мал гээшэ ямар сагта ямар ногоо эдихэеэ өөрөө мэдэнэ. Мяханайнь шанар дээшэлнэ. Иигэжэ ерэхэдээ, эзэниинь малаа тэ­жээнэ бэшэ, малынь эзэнээ тэжээнэ, - гэжэ гал гуламтын эзэн эхэнэр Сэм­жэдма тайлбарилба.

Бурзан сагаан үбэлдөө Шэнэхээнһээ ерэһэн малшад вагоноо шэ­рээд, ото зөөжэ байдаг гуримтай. Боорёор байха бүреэ буряад хүн эхэ хэлэеэ, ёһо заншалаа заяанда­ашье мартахагүй. Улаан-Үдэ орохо бүхэндөө түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй буряадуудые хараад, энэ айлай досо­онь хара буудаг байна.

Үнөөхи найматайхан үхинэймнай дээрэ Улаан-Үдэдэ дээдэ һургуулида һурадаг оюутан ахай бии. Энэ хүбүүмнай дунда һургуулияа дүүргэтэрээ ород нэгэ­шье үгэ мэдэхэгүй байһан.

- Манай үхибүүдэй эрдэмынь үндэр байг. Олон арадуудай хэлэ­эр хөөрэлдэжэ һураг гэжэ би ото мүрөөдэжэ ябааб. Манай ууган хүбүүн буряадаараа хөөрэлдэхынгөө хажуугаар хитад хэлэ һайн мэдэдэг. Ород хэлэ мэдэжэ ябахадань, тэдэ­нэртэ муу байхагүй. Гэбэшье, эхэ хэлэн гээшэмнай хамагай гол хэлэн ха юм даа, - гэжэ Сэмжэдма тала руу нюдөө табин, алас холые шэртэн байжа хөөрэнэ.

Талаһаа тала руу

Мүрысөөндэ эб хамта орожо бай­башье, хэмнай хэнээ булина ааб, хэмнай хэнээ уридлана ааб гэжэ тэм­сэгшэдэй хэнииншье хэмһээ үлүү һанаагаа зобоногүй гэжэ элирээд орхибо. Хэн гэртээ ямар ажал хай­шан гээд хэдэг бэ, тэрэл гуримаараа үдэр бүри бүтээжэ байдаг зүйлөө бүтээжэл байба.

Гэбэшье, ямаршье мүрысөөндэ шүүһэн гү, али шүүгдэһэн хүн гэжэ байдаг гээшэ ааб даа. Ушар иимэһээ мүрысөөнэй ябаса хинажа байһан мэргэжэлтэд ямар бүлэ хэды шэнээн амжалта туйлааб гэжэ тодоруулжал һалаба. Гэбэшье, «Малша бүлэ» гэжэ реалити-шоу энээгээр иигэд гээд дүүрэшөө бэшэ. Тэмсээн үргэлжэлхэ. Буряад Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаман бараг буха, хэдэн хони хурьгадые бэлэг болгон табиба.

Тус түсэл Буряад Уласай Засагай газарай дэмжэлгээр бэелүүлэгдэнэ.

Вероника Дриевскаягай гэрэл зураг