​​Хари газарай хатууе мэдэрээ

Хэдэн жэлэй урда амаралтаа­раа Ага нютагаа ошоһон аад, нүхэдэйнгөө Манжуур ошохо болоходо дахасалдабаб. Теэд хилэ гараһанайхиие Шэнэхээн буряадуудта хүрөөд ерэе лэ гэлсээд, Хайлар хото зорихоор шиидэбэбди. Тэрээ руу нэ­гэтэ бэшэ ябаһаншье һаа, тон бэеэ даа­гаад ябажа үзөөгүй ушарһаа Манжуурта байдаг “Дугар-Нима”, “Даши-Нима” гэжэ ресторануудай эзэн, өөрыгөө “Буузын дарга” гээшэб гэжэ танилсуулдаг Дугар-Нима ахые газаршалхыень гуйжа, замда гарабабди. Табяад модо ябаад, харгын түлбэри түлэдэг газарта хүрэхэдэмнай: “Манжуурһаа сааша өөрын унаагаар ябаха тусхай зүбшөөл абаагүй аад, яажа ябаһан зон гээшэбта? Бусаха болоот!” – гэжэ сагдаанар шангарба. Теэд Дугар-Нима ахамнай хөөрэлдэһөөр, аргыень оложо, саашалха зүбшөөлтэй болобоб­ди. Һүүлдэ мэдэхэдэ, үнөөхи сагдаань монгол хүн байжа, Ород гүрэнэй буряадууд аха дүүгээ эрьехээр ябажа байна гэжэ ойлгоһон байгаа бшуу.

Хайлар хүрөөд, ирагуу найрагша Намнандоржын Сэмжэд эгэшэтэй уул­захадамнай: “Эндэ һая Шэнэхээнэй нэгэ үбгэн ном гаргаа. Аргагүй һонин нам­тартай хүн байха. Ошоё!” – гээд, маана­дые дахуулаад, Нантунь хүргэбэ. Тэрэ хүниинь Арьяа-Жабай Бадма-Сэрэн гэжэ нэрэтэй, үнэхөөрөө, сурбалжалагша хүнэй олзуурхама һонин хуби заяатай үбгэн байшоо.

- Бадма-Сэрэн аха, алид­бта, ямар угайбта гэжэ асуужа, хөөрэлдөөгөө эхи­лэел даа.

- Боохой хуасай омогойб. Абамнай Доодо-Бооржодо, эжы Үлирэнгэдэ байһанаа 1928 оной үеэр наашаа ерэһэн байгаа ха даа. Эндэ ерээд, удааншье болоогүй байтарынь, 1929 оной үеэр гээшэ гү даа, урагшаа Шэлын-Гол руу нэгэ хэсэг бу­ряадууд ошоһон. Тэдээнтэй манай абатан ошолдоһон байгаа. Тэндэ, Шэлын-Голой Хоолтын гол гэжэ газарта, 1942 ондо би түрэһэмби. Шэлын-Голой шуулганай Бу­ряад хушуу байгуулаад, 100 гаран үрхэ буряадууд бай­гаа. Баншан Богдын шаби­нар болоод, малынь харадаг, үдхэдэг һэн. Тиигээд байта­рынь, эндэһээ дахяад буряадууд ошожо, бүри хэдэн зуугаад зон болоо. Тэрэ үеэрнь гүрэн түрын үймөөн боложо, нилээд зобоһон. Манай аба тэрээнһээ түрүүн гээгдэһэн байгаа. Эжы абжаа хоёртоёо би тэрэ үймөөнһөө холодо­хо гэжэ аяар баруун тээшээ Алашаа хүрэтэр ябаһамди. Тэндэһээ 1953 ондо Шэнэхээн руу бусажа ерээбди.

- Баншан Богдын мал буряадууд харадаг байһан гэнэт. Юундэ заабол буряадууд энэ ажалыень хэдэг байгаа гээшэб?

- Хүлэн-Буирта Бан­шан Богдо 1930-аад ондо мүргэл хээ юм байна. Тиихэдэнь Хүлэн-Буирай зон мал адууһа олоор үргөө ха. Тэрэ малыень буряадууд урагшань туужа үгөө һэн ха. Түрүүн тэндэ ошоод, газар гуйжа, хүлһэлжэ амидар­даг байгаа. Тиигээд Баншан Богдын шабинар боложо, малыень харадаг байхадань, тэндэһээ хүн үлдэхэеэшье болёо, газаршье үгөө. Тии­гэжэ амар, һайн амидаржа байһан. Баншан Богдын мал олон болгоод, бүри саашань абаашажа үгэһэн байдаг.

- Хүлэн-Буирһаа Шэлын-Гол руу гарахадаа, Баншан Богдын мал туужа ошоод лэ, тэндээ үлэшэһэн боло­но гээшэ гү?

- Үгы. Тэрээнһээ урид ошоһон байгаа. 1929 оной үеэр Ородой сэрэг Хайлар хүрэтэр ерээ. Түмэр харгы­гаар. Энэ үедэнь хойноһоо ерэһэн буряадууд айгаад, эдэшни маанадые бариха­яа ерээ гэжэ һанаад, ураг­шаа гаража ошоһон. Нэгэ хэһэгынь Хинганиие да­баа, нэгэ хэһэгынь һөөргөө Шэнэхээндээ бусажа ерээ, үсөөхэн лэ зониинь, тэдэнэй тоодо манай гэр бүлынхид бүри саашалаа. Бидэниие Тумаа Сэрэн-Жабай Рин­чин гэжэ хүн дахуулжа ябаа. Тэндэ Хуушад хушуунай газарта түрүүшээр мүнгэ түлэжэ байрлаад, һүүлдэнь Богдын мал харадаг болохо­доо, түлэхэеэ болёо һэмди. “Минии шабинарта газар үгэгты”, - гэжэ Богдын хэ­лэхэдэ, газартай болоод, ехэл һайн байжа эхилээбди. Ринчин даргамнайшье тэн­дэхиин ван-ноёнтой адли ехэ зэргэтэй болоо. Тиигэжэ байтараа, Ринчин даргынгаа Гоминдан сэрэгтэ ороходо, буряадууд хоёрой хоорондо сүйдтөөд, бүри саашаа ба­руун тээшээ тэрьедэбэбди. Тиишээ ошохо гурбан шал­тагаан байгаа. Нэгэдэхеэр, Богдодоо дүтэ; хоёрдохёор, улаантанһаа холо; гурбада­хяар, буряадуудайнгаа уг нютаг Заян Наваагаа олохо, тэндээ ошожо һууха. Теэд ошоод, Заян Наваагаашье олоогүй, Богдошье ехээр дэмжээгүй, сүлөөлэлтын бо­лоходо, Шэнэхээндээ бусажа ерээ һэмди.

- Үнэхөөрөө, Заян-Наваа гээшэ Түбэдэй үндэрлигтэ, Хүхэ-Нуур багаар байдаг гэжэ һанамжа байдаг ха юм. Олдохоор бэшэл бай­гаа гээшэ гү?

- Тэрээгүүр байдаг гэжэ шэмээ гараһан лэ хадань ошоһон байгаа гээшэ хабди. Ёгорой гол гэжэ байдаг, Ба­дын сүл гэжэ байха. Мүнөө Дабаа-Дагба (Үбэр Монголой ехэ һургуулиин профессор) тэндэ байнал гэжэ хэлэдэг. Хаана хүрөөд, хайшаа ошо­хоб гэжэ зам юухээень хуу мэдэнэ.

- Ябаһан хадаа тиигэжэ хэлэжэ байгаа юм ааб даа?

- Яг тэндэ хүрөөгүйл ха. Тиигээшье һаа, тэрэ газа­рыень мэдэжэ байна. Ямар нэрэтэй газарһаа, хаана хүрэхэдэ, тэндэ лаб лэ тиимэ газар байна гэнэ. Дабаа-Даг­ба багшын хэлэһээр ошоо һаа, олдожош магадгүй. Ганьсу, Хүхэ-Нуур, тэрээ руул гээшэ аабза.

- Тэрээгүүр ябаһан га­зартнай эндэһээ тад ондоо ааб даа.

- Холо ондоо бэд дээ. Ала­шаа гээшэмнай хуу элһэн газар. Эдихэ юумэншье хо­мор даа. Уһаншье олдохогүй. Нуурнууд байха, теэд хуу хужар. Тэндэ тэмээн лэ яба­жа шадана. Тэмээн 7 хоног уһа уугаагүй һаа, хамаагүй бшуу даа. Шадалтай зом­най тунху гэжэ гуулингаар хэһэн амһарта абаад ябаха, манайхин тиимэ юумэ абаха шадалгүй бэзэбди даа. Тии­хэдээ ямаанай арһа элдээд, утаад, тэрээн соогоо уһа хээд, уяжархёод, абаад ябадаг байгаабди. Эдихэ мяханшье үгы бэд даа. Яба ябаһаар, нэгэ газарта тэмээнэй яһа олооб, тэрээниие асараад, бута со­хиходом, зосооһоонь шаб шара хуршангир сэмгэн га­раа. Тэрээнииень бусалгаад, будаадаа хээд эдихэдэ, яһала зохид байгаал даа.

- Зүдэрхэдэжэл ябаһан болонот...

- Тиимэ-ээ. Алашаа яа­манда хүрөөд, һөөргөө бу­сахадамнай, маанадаар Аг­баанайхи гэжэ айл ябалсаа. Тэдэмнай дүрбэн хүн аад, унаха тэмээгүй, юумэеэ хуу өөһэдөө үргэлөөд ябана. Бидэш үшөө хоёр тэмээтэй, нэгыень эжымнай унаха, нүгөөдэдэнь юумэеэ аша­хабди. Абжаа бидэ хоёр яба­гаар ябахабди. Тиигээд яба­жа байтарнай, үүһэн (үхөөд, үнэр орошоһон) тэмээн байжа байгаа. Тэрээниие манай абжаа, Агбаанай баса­ган хүбүүн хоёртой үбшөөд, бүхэн соохи өөхыень абаба. Тэрэ үүһэн өөхэеэ тогоон­до хээд, уһан соо бусалгаха­дань, үүниинь илгархадаа, гоё тоһон болошодог байна. Тэрэ тоһоёо будаатай хо­лижо эдеэ һэн бэзэбди даа. Энэш нилээд мэгдэжэ ябаһан үемнай. Үшөө нэгэ иимэ ушар тархида ороно. Дунда-Гүнэй газарта Ловон Шэмбэ гэжэ нэгэ сүмэ байха. Сүмын тэндэ эжытэеэ хоюулаа ай­лаар эреэшэлжэ ябаабди. Тэрээгүүр хуул эреэшэлээл­ди дээ. Нэгэ ябажа байтараа, нуурай эрьедэ үхэһэн хони олообди. Тэрэниие үбшөөд, арһыень абаад, гэдэһэ дото­рыень эжы аршаад абаа. Тэ­рээ тэндэ айл харагдажа бай­на. Тэдээнэйдэ ошобобди. Баян айл: олон хонитой, олон нохойтой. Нохойдонь барюу­лан алдажа байжа оробобди. Манай эжы хэлэбэ: “Нуурай хажууда үхэһэн хониной байхада үбшөөд, абаад ерэ­бэбди. Танай хонин байгаа бэзэ?” – гэхэдэнь: “Тиимэ-ээ, тиимэ. Үсэгэлдэр манай хо­нин уһанда ороо һэн. Манайл байһан байха”, - гээд лэ, тэрэ­нииемнай абаад, нохойнууд­таа тараагаад үгэжэрхибэ. Маанадта болоһон будаа, үрмэ тоһо яһала эдюулээ, үдэшэлэн шүлэ шанажа үгөө. Үглөөдэрынь эжымнай: “Айлда юу хэжэ байхабибди, ябая”, - гэбэ. Гэрэй эзэдтэ: “Би хоёр хүүгэдтэй, Хүлэн-Буирһаа Шэлын-Гол хүрөөд ябажа байнаб. Намда нэгэ ба­гахан эдихэ юумэ хайрлажа үгыт даа”, - гэжэ гуйгаа. Тии­хэдэнь: “Үсэгэлдэрһөө мүнөө болотор хоол эдиһэншни багадаа гү, үшөө ямар юумэ абахаяа һанаабши?” – гэжэ харюусаба. Зай, тиигээд лэ, тэрэ айлһаа хооһон гарабал­ди даа. Тэндэһээ зүүн тээшээ алхаабди. Ябажа байтарнай, нэгэ хара гэр байгаа. Эндэ юу бэдэржэ орохобибди даа гээд, алад гаража ябатар­най, үүдэеэ онгойлгоод, ма­ниие дуудаа. Ороходомнай, тэрэ айл сай юумэ аягалаа, хаанаһаа яажа ябанабта гэхэ­дэнь, ушараа хөөрэхэдэмнай, хатаһан борсо, айрһа, үрмэ юу-хээ үгөө, эжымнай ба­ярлаад үреэгээ. Гоёор үреэхэдэнь, үшөө юумэ нэмэжэ үгөө. Тиигээд ехэ баяртайнууд тэндэһээ гараабди. Айлда хүрөөд, эжынгээ юумэ гуйхадал, би зүрхэ алдаад, газаа гараад һуудаг байгааб. Заримдаа эдихэ хоолгүйгөөр хоношодог байгаабди.

- Хэдэн зуугаад зон суг­таа ябана бэшэ, ами амяа­раа һөөргөө бусаа аабзат даа? Теэд тэндэ үлэһэн хүнүүд бии гү?

- Үлэһэн зониинь һубари һубариһаар, хуу ерэһэн. Мүнөө байхагүй. Хүхэ-Нуур, Ганьсу можо хүрэтэршье ошоһон буряадууд хуул ерээ. Тиихэдээ олон талаар бусаа ааб даа. Бидэ, нэгэ хэсэг зон, Алашаа яаманһаа тэмээгээр гараад, Ордосоор дайраад, Дунда-Гүнөөр хүрөөд, Дар­хан Мүүмин холбоото ху­шуунда ерэжэ, хоёр жэл соо хүнэй хони мал адуулжа, бага сага юумэтэй болообди. Ай­лай хони ябагаар адуулааб, абжаамни баһа тиимэ ажал хээ. Эжымнай бүһэлүүр томо­дог байгаа. Нэгэ айлда һара соо байгаал һаа, шүдэлэн ямаа олохош. Тэндэһээ га­раад, Зүүн-Сүнидтэ хүрэжэ, нэгэ үбэлжөөбди. Тиихэ­дэмнай хүлһөөр ажал хэжэ байһан зондо мүнгэ салин түлэхэ тухай шэнэ дүрим гараһан байгаа. Нэгэ һарын 3-4 хони үгэдэг болоо. Тэн­дэ ерэжэ, нилээд юумэтэй болообди. Абжаамнай хэды һара соо үхэртэй болоо. Би­шье (12-той болоһон бай­гааб) баһа аргал шэрээд, 25 түхэриг олооб. Тэрээгээрээ тэргэ худалдажа абаабди, аб­жаагайнгаа сар тэргэдэ ору­улжа, юумэеэ тээгээд, наашаа гараабди. Шэлын-Хото хүрөөд байтараа, тэндэхиин зоной: “Үзэмшэн орогты,” - гэхэдэнь, тиишээ ошооб­ди. Тэндээ удаан болонгүй наашаа гараад, Хинганай тэндэ хүрөөд лэ, хэды үхэр, тэмээгээ вагондо ашаад, Ха­луун-Аршаан хүрэтэр ерээбди. Шэнэхээндээ яг лэ Зула һарада ерээбди. Түрэл са­дамнайшье хомор - нэгэл айл байгаа. Тэдээнэйдээ үбэлжөөд, нүгөө жэлынь аб­жаагайнгаа хадамда гараха­да, Зүүн һомондо, Бүрдэдэ ошожо амидарһан зомди.

- Шэнэхээнээ ерээд, одоошье ан-бун гэжэ, ажа­байдалтнай заһараа юм ааб даа.

- Тиимэ даа. Эндээ ерээд, Улаан-Харганаагай һургуулида орооб. Тэндэ 2 жэл һураад байтарни, эжы үбдөөд, һургуулияа хаяһамби. Теэд һүүлдэнь Багшын болбосоролой һургуулида орожо һураад, хүдөөдэ 2 жэл тухай багшалааб. Баян-Талаһаа һамга абаад, тэндээ бригадын даргын тушаал­да 30-аад жэл ябааб. Мүнөө хоёр аша хүбүүдээ хаража, һургуулида ябуулха гэжэ Нантуньда ерэһэмди. Томо ашамнай Хүхэ-Хотодо ехэ һургуулида ороо, багань дунда һургуулида ябана.

- “Буряад үнэн” сониной уншагшадай зүгһөө Тан­да баяр хүргэнэб. Ута наһа наһалжа, удаан жаргал эд­лыт даа!

Амидаралай халуун, хүйтэниие арһа мяхан дээрээ үзэхысэ үзэһэн Арьяа-Жабай БАДМА-СЭРЭН 2014 ондо “Шэнэхээн буряад-монгол­шуудай түүхэ ба соёл” гэжэ ном бэшэжэ хэблүүлээ. Тэ­рээн соогоо Шэнэхээн нютаг, “Дамбадаржаалинг” сүмын түүхэ, Шэнэхээн буряад-мон­голшуудай мал ажахы эрхил­хэ дүй дүршэл, эдеэ унда бэл­дэхэ заншал, нютагай суута хүнүүд, мүн буряад-монгол зоной уг изагуур тухай һонирхолтой мэдээнүүдые согсолжо гаргахаһаа гадна, үшөө арадай аман зохёол болон өөрынгөө зохёоһон шүлэгүүдые хэблэжэ, оло­ной һонорто хүргэһэн бай­на.

Манай ябаһанай һүүлээр удангүй Бадма-Сэрэн үбгэн наһа бараа гэжэ гашуудал­тай мэдээн дуулдаа һэн.