​Худари буряадуудай хурим

Угтамжа. Дулаан нютагайхид Корсаково һууринһаа урагуудаа хүлеэнэ

Худариинхидай ёһо заншалаар урда саг­та хоёр залуушуу­лай зүбшөөлгүйгөөр гэртэхин үхибүүдээ айл бүлэ болгожо ниилүүлхэ тухай хөөрэлдэжэ, үдэр гаргадаг байгаа. Мүнөө сагта хүбүүн гэртээ баса­га асаржа, түрэлхидөөрөө танилсуулдаг. Тиигэжэ бэри буулгаһан гэртэхин үглөөдэрынь бүхы түрэлхидөө, айл хотоноо су­глуулжа, бэриин сайда урижа, танилсуулжа, айл­шадаа хүндэлдэг юм. Эндэ сугларһан дүтын түрэлхид, аха захатан бэриингээ гэр­тэхиндэ, ерээдүйн худатан­даа “танай басаган - манай бэри болобо” гэжэ дуулга­жа ошохо (бэшэ зарим нютагуудта хадаг табиха гэ­дэг) тухайгаа хөөрэлдэдэг. Тиихэдээ хэды зон ошохо, хэзээ, хэдынэй үдэр, ямар юумэ абаад ошохоб гэхэ мэтэ асуудалнуудаа шиид­хэлсэдэг.

Болзор абана

Дуулгажа ошогшод “баса­гантнай манай бэри болобо” гэжэ гэртэхиндэнь дуулга­ад, хоёр залуушуулайнгаа хуби заяа шиидхэхэ тээшэ элдэб асуудалнууд дээрэ тог­тожо хөөрэлдэнэ, худанар бэлэгүүдээрээ андалдажа, түрэ хуримайнгаа үдэрэй болзор абана.

“Суулга суулха”

Түрэ хуримай урда үдэр угайнь бөө түрэ найр һайн үнгэрхын тула һү, сай, архи, хампеэд, печени болон тоһо үргэдэг. Энээнэй удаа “суул­га суулха” гэһэн ёһо заншал эхилдэг. Энэнь юун бэ гэхэдэ, түрэ хуримай үүдэн нээгдэ­бэ гэһэн удхатай. Эндэ бэри боложо байһан басаганайн­гаа хойноһоо хэды залуушу­ул ошохоб (для выкупа не­весты), угтамжада хэниие эльгээхэб, саслиин үбгэниие шэлэжэ һунгадаг байгаа. Энэ үдэшэ дүтын түрэлхид сугларна бшуу. Тиихэдээ сугларһан бүхы зондоо үмэдхэл үмдэхүүлдэг, энэнь самса, пулаад гэхэ мэтэ.

Угтамжада

нэгэ бүһэтэй, 3-5 эхэнэрнүүд ошожо, галаа түлижэ, сагаан болон мяхан эдеэнэй дээжэ­эр, тогооной архяар хуримай зониие угтадаг бэлэй. Жэшэ­энь, балтай угай хүбүүн сэгэ­энэд угай басага һамга аба­жа байна гэел даа, тиихэдээ энэ балтай айлда үшөө урид сэгээнэд угһаа бэри боложо бууһан гэхэ гү, али ерэһэн эхэнэр түрхэмүүдээ угтажа ошолсодог гуримтай байһан.

Басагаяа хүргэжэ ошог­шодой саслиин үбгэн (са­гааша) угтажа байһан ху­данарайнгаа баһа саслиин үбгэнтэй суг боложо, энэ түрэмнай һайн үнгэрэг гэжэ газаа сэржэм үргэдэг юм. Тиигэһэнэй удаа хурим түрэ эхилнэ.

Заһал. Нагасын мүнгэн

Хурим хэжэ байгшад­най басагаяа заал һаа заһалтайнь хүргэдэг бшуу. Урдандаа морин дээрэ ба­саганайнгаа бүхы унтари хэбтэрииень зохёогоод ошо­ходоо, заһал дээрэнь нага­сань һууһан, мориной боожо бариһан басагаяа хүргэлсэжэ ошохо ёһотой байһан. Тиигэ­жэ “нагасын мүнгэн” гэһэн заншал сахигдажа, нагаса­дань мүнгэн барюулагдадаг юм. Унтари хэбтэрииень гэртэ зохёоходоо, басаганай эжынь ороной хушалтыень худагынгаа ээм мүр дээрэ тохоно, тиихэдээ басагам­най унтари хэбтэритэй ерээ гэжэ мэдүүлээд, “манай баса­ган танай уг үргэлжэлүүлжэ, олон үри хүүгэдые түрэжэ, үнэр баян айлайхи гэлсүүлжэ ажаһуухань болтогой” гэхэ мэтэ үреэлээ худа­гыдаа ба дүтын түрэлхи эхэнэрнүүдтэнь хэлэдэг юм. Эндэ худанарынь хониной шүлэ томо худата­найнгаа асарһан хүнэг соо эюулээд, унтари заһажа байһан эхэнэрнүүд булта энэ шүлэнһөөнь галдань дуһаажа, ууха ёһотой. Уда­ань басаганай түрэлэй эхэнэрнүүд унтари хэбтэ­ри заһажа, булта һайхан үреэлнүүдээ хэлэжэ байгаад, унтари дээрэнь хүльбэрнэд, хэбтэнэд, һуунад. Унтари­иень заһахадаа, олон үри хүүгэдые түрэһэн, һайнаар түбхинэһэн, олон аша зээнэртэй болоһон түрэлэй эхэнэрнүүдтэ даалгагдадаг. Иигэжэ басаганай унтари хэбтэринь заһагдана гээшэ. 

Басаганай эжы ороной хушалтые худагынгаа ээм мүр дээрэ тохохо үедэ

Басаганай заһалда урда саг­та абдар (сундук), мүнөөшье энэ гуримаа баримталха ай­лайхи байдаг, зүгөөр ехэнхи ушарта мүнөө хадаа худари­инхид абдарай орондо “че­модан” гэдэгтэйнь хүргэдэг юм. Тиихэдээ басаганай жэлэй дүрбэн сагта үмдэхэ хубсаһыень хэхын хажуу­гаар, эдеэнэй зүйлнүүдые хэдэг байһан һаа, мүнөө ха­даа ехэнхи ушарта хубсаһан хэгдэхэеэ болёо, тиибэ яа­башье энэ заншалаа баримталхашье зон дайрал­дадаг, теэд басаганай эхэ сагаан эдеэнэй: үрмэ, тоһо, һү, мүнгэнэй хашарһанһаа эхилээд, саарһанай элдэб ян­зын түхэлэй мүнгэн хүрэтэр, урдань абдарайнгаа дүрбэн углууда тогооной архи хэг­дэдэг һаа, мүнөө ямар архи буйлуулагдадаг бэ, тэдэ булта хэгдэдэг болонхой, зүгөөр аяга амһарта заал һаа суглуулжа хэдэг ха. Иигэжэ чемоданай түлхюур түрэ дээрэ наймаалагдана, жэшэ­энь, чемодан гү, али абдар дүрбэн углуутай гэхэдэнь, худанарынь дүрбэн шэл архи үгэдэг, үгы һаа, мүнгөөрнь барюулдаг. Түлхюурыень басаган хүрьгэн хоёртоо ба­рюулжа дамжуулдаг юм. Ти­игэжэ тэрэ чемодан гээшэнь үглөө үдэрынь нээгдэжэ, дэ­эжэнь үргэгдэжэ, дүтын аха дүүнэр сугларжа, тэрээнһээ ама хүрэдэг юм. Теэд худариинхидай тон онсо илгаань гэхэдэ, басагаяа хүргэжэ ошогшод хубааржа, эхэнэрнүүд ба бүһэтэйшүүл гээд ами аминдаа гэр гэр­тэ хүндэлүүлдэг гуримтай. Эндэ эхэнэрнүүдэй ороёо заһажа, унтари хэбтэриеэ зохёожо хүндэлүүлхэ саг соонь бүһэтэйшүүлые га­заа байлгадаггүй, тэдэниие хадаа аминдань айлайхинь гэртээ сайлуулжа, ундалуул­жа, хүндэлжэ эхилдэг. Теэд удаань гэрнүүдээ һэлгэжэ хүндэлүүлдэг.

Басаганай заһалда ородог абдар

Туруугай мүнгэн

Теэд басагаяа хүргэхэдөө, энжэтэйнь: тугалтай үнеэ гү, али түрэхэ үнеэтэйгээр хүргэдэг байһан, мүнөөшье энэнь сахигдаһаар зандаа, тиигэжэ айл бүлэ боложо байһан залуушуулда “туруу­гай мүнгэн”, “үхэрэй мүнгэн” гээд үхэр малаа үдхэжэ, үнэр баян ажаһуухын тула мүнгэн барюулагдадаг гээшэ. Түрэ хуримаа хэхэдээ, заал һаа хони гаргадаг юм. Түрэ дээ­рэ хонинойнгоо төөлэй ал­тан худадаа баридаг, хони­нойнгоо бэшэ зүйлнүүдыень дүтын түрэлэйнь зондо дамжуулдаг. Хүбүүтэ тала басагаяа хүргэжэ ерэһэн тон дүтын түрэлхидтэнь бултан­дань үмэдхэл үмдэхүүлдэг бшуу.

Энэ хүнэгһөө хониной шүлэ унтари заһажа байһан эхэнэрнүүд ууха ёһотой

Түрын нэмэлтэ

Зүгөөр түрэ хуримда ерэһэн айлшад залуушуул­да бэлэг үгэхын хажуугаар, “түрын нэмэлтэ” гэжэ гэртэ­хиндэнь баһал мүнгэн бэлэг барюулдаг заншалтай.

Түрын үглөөдэр хүбүүтэ тала шэнэ бууһан бэриеэ да­хин гэртэнь, худындаа тон дүтын түрэлхидөө абаад ошо­но. Энэнь ямар удхатайб гэ­хэдэ, басаган гэр руугаа хар­гыгаа мартангүй, түрхэмдөө айлшалжа байхын тула, ерэ­хэдээ баһа хэшэгтэй, бэлэг­тэй ерэхэ ёһотой. Энэнь ха­дамай газарта баһал һайнаар түбхинөөб, һайн лэ үнэр баян ажаһуунаб гэһэн удхатай. Ху­данарынь айлшадаа угтажа хүндэлөөд, булта ерэгшэдтэ үмэдхэл үмдэхүүлээд таби­даг юм.

Тиигэжэ түрэ найр гурбан үдэрэй туршада үргэлжэлдэг юм. Түрэ дээрэ залуушуул­даа зорюулжа, үреэлэй һайн һайхан үгэнүүд хэлэгдэдэг, ёохороо хатаралдадаг, дуу­нууд зэдэлдэг бэлэй.

Тиин эндэ тэмдэглэхэ хэ­рэгтэй, урда сагта 100-200 түхэриг мүнгэн, 5-6 толгой бодо мал (тэрэ үедэ 20-25 солхообто нэгэ үнеэн), 10 хүнэг тогооной архи, хэдэн пүүд мяхан, загаһан, тал­хан гэхэ мэтэ (пүүд-16 ки­лограмм), 70-80 айлшадта бултандань үмэдхэл үмдэхүүлдэг: самса, пулаад, там­хинай алшуур гэхэ мэтэ. Басагандаа алтан, мүнгэн зүйл, үнэтэй пулаад гээд ба­саганай калым байгаа. Ха­рин хүбүүтэ тала 300-400 түхэриг мүнгэн (энэнь 12-20 үхэр мал) гаргашалдаг бай­гаа бшуу.

Эхэнэрнүүд долоодохи үе, бүһэтэйшүүл арбадахи үе бо­лотор өөһэд хоорондоо айл бүлэ болохогүй гэжэ хорюул­тай байгаа. Тиин угай зөөри гээшэнь хүбүүдэй хоорондо тон адли хубаагдадаг байгаа. Хадамда гараагүй басагад­та хоёр дахин багаар, харин хүүгэдгүй, нүхэрөө алдаһан эхэнэртэ дүрбэнэй нэгэ ху­бииень үгэдэг һэн.

Иимэ түрэ хурим үнгэрдэг байгаа, байһааршье.

Юрий БАТУРОВАЙ гэр бүлын архивһаа гэрэл зурагууд абтаба