Октябриин 12-то Улаан-Үдэ хотын 29- дэхи Буряад гимназида “Оюун бэлиг” гэһэн уласхоорондын заншалта мүрысөөн наймадахияа үнгэргэгдэбэ. Түнхэн, Хэжэнгэ, Хори, Кабанскын аймагуудай болон ниислэл хотымнай һургуулинуудай, мүн тиихэдэ Монголой Дархан хотын Монгол Оюу һургуулиин 9-дэхи ангинуудай дүн хамта 200 гаран һурагшад буряад хэлээр хаба шадалаа туршаа.
Мүрысөөн анха түрүүн 29-дэхи гимназида зохёогдоод, энэл һургуулиин хэмжээндэ үнгэргэгдэдэг байһан гэжэ һануулая. Тиин уданшьегүй бусад һургуулинуудай һурагшадай, багшанарай, түрэлхидэй һонирхол татажа, уласай хэмжээндэ гараад, мүнөө бүри үргэдхэгдэжэ, уласхоорондын мүрысөөн болонхой. Һүүлэй гурбан жэлэй туршада Буряадай Болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаманай дэмжэлгээр үнгэргэгдэнэ.
“Оюун бэлиг” мүрысөөнэй нээлгын баяр ёһололдо хабаадаһан уласай болбосоролой сайд Баяр Жалсанов амаршалгын үгэ хэлэхэдээ, ганса буряад хэлэнэй хэшээлэй туршада буряад хэлэмнай зэдэлхэ бэшэ, хэшээлһээ гадуур ажабайдалдаа, юрын харилсаандаа түрэл һайхан хэлэеэ хэрэглэхэ ёһотойбди гэжэ тэмдэглээ. Баяр Баторовичай хэлэһээр, 6-18 наһатай үхибүүдэй гурбанайнь нэгэниинь лэ буряад хэлэеэ мэдэнэ, харин жэл хахадтайһаа 6-тай болотор үхибүүдэй табанайнь нэгэниинь лэ мэдэнэ.
“Хэлэмнай иимэ байдалда ороод байна. Тиимэ һэн тула та бүгэдэндэ, илангаяа ургажа ябаһан улаан бургааһадта найданабди. Хүн бүхэн өөр өөрынгөө нүхэдые, хэлэеэ мартажа байһан зоноо түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэхыень гуйха, аргадаха, урмашуулха ёһотойт, - гэжэ болбосоролой сайд үхибүүдтэ хандан хэлээ. - Ким Харганаев гэжэ залуу мэргэжэлтэн “Түхэриг” гэжэ дамжуулга хэжэ эхилээ. Камера, микрофон баряад лэ, Улаан-Үдынгөө гудамжануудаар ябана ха юм даа. Уулзаһан арбан хүнэй хоёрынь лэ буряад хэлэеэ һайнаар мэдэнэ. Энэмнай ехэ харамтай. Түрэл буряад хэлэеэ үндэртэ сэгнэжэ, хүгжэлтэ туйлаял даа эб хамта”.
29-дэхи Буряад гимназиин захирал байһан, мүнөө “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай захиралай уялга дүүргэгшэ, Үндэһэн һургуулинуудай эблэлэй түрүүлэгшэ Баяр Ширапов нээлгын баяр ёһололдо баһа хабаадаа юм. Тиин Баяр Кимович түрэл һургуулиингаа багшанарта ба һурагшадта, айлшаар бууһан холо ойрын айлшадта амжалта хүсэбэшье, энэ мүрысөөндэ заабол илаһан, шүүгдэһэн хүн гэжэ байха ёһогүй гэжэ онсолоо.
“Өөһэд хоорондоо мэдэсээрээ, дүй дүршэлөөрөө андалдажа, түрэл соёлоо бөөмэйлжэ, хэмжээ ябуулгаяа үндэртэ үнгэргэел даа. Үхибүүд бүхэн, багшанар 29-дэхи Буряад гимназиһаа сэдьхэлэй олзотой гарахань болтогой”, - гэжэ Баяр Кимович үреэгээ.
“Оюун бэлиг” мүрысөөнэй залан хүтэлбэрилэгшэ, 29- дэхи Буряад гимназиин захиралай орлогшо Бутид Цыремпиловагай тэмдэглэһээр, тус хэмжээ ябуулгын ашаар үхибүүд 9-дэхи ангидаа буряад хэлээр хэр зэргэ мэдэсэтэй ерэнэб гэжэ шалгагдана. Уласаймнай һургуулинуудта 2-дохи ангиһаа эхилээд, 9-дэхи болотор буряад хэлэн шудалагдажа, һуралсалай программа түгэсэнэ ха юм даа. Тиихэдээ “Оюун бэлиг” мүрысөөн хадаа буряад хэлэ шудалалгаар дүн гаргана гэхэдэ, алдуу болохогүй.
“Мүнөө жэлэй мүрысөөндэ шэнэ зүйл оруулагдаһан байна. Бэеэ даамал шатада 9-дэхи ангиин һурагшадай ОГЭ-дэ дүүргэдэг олимпиадын даабаринууд үгтөө гээшэ, - гэжэ Бутид Цырендоржиевна тэмдэглээ. – Гадна хабаадагшад Волонтёрнуудай жэлдэ зорюулагдаһан түлэблэлгын ажалнуудые бүтээжэ хамгаалаа. Тиихэдэ үшөө нэгэ шухала зорилго табигдана: үхибүүдые бэе бэетэйнь танилсуулха, хоорондонь харилсаа холбоо тогтоолгохо. Энэ талаар хоёр-хоёроороо болон бүлэгөөр хүдэлмэриин шатанууд ехэ ашаг үрэтэй. Бүхы хүүгэд жээрэб татажа, суг хүдэлхэ нүхэрөө олоно. Тус дүримэй ёһоор, бэе бэеэ харажашье үзөөгүй үхибүүд танилсажа, үгэеэ ойлголсожо, бүлэг байгуулжа гү, али хоёр-хоёроороо хүдэлжэ һурана.”
Мүрысөөн дүрбэн шатаһаа бүридөө. Дүнгүүд шата бүхэнөөр гаргагдажа, һүүлэй һүүлдэ бүхы баллнууд нэмээгдэн, түгэсхэлэй дүн согсологдоо. Тиигэжэ “Оюун бэлиг-2018” мүрысөөндэ Буряадай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей һургуули илалта туйлаа. Хоёрдохи һуури Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Хэжэнгын дунда һургуули эзэлээ. Гурбадахи һуурида Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази гараа.
Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин буряад болон эвенк хэлэ бэшэгэй кафедрые даагша, багшын эрдэмэй кандидат, доцент Сергей Ошоров түрүүтэй жюри хабаадагшадай эрдэм мэдэсэ, бэлиг шадабари сэгнээ юм. Сергей Гармаевич буряад таһагай 4-дэхи курсын оюутадаа болон магистрантнуудаа хамһалсахыень дахуулжа ерэһэн байна. Тэдэнь жюриин гэшүүдтэ нилээд ехэ туһа хүргэхэһөө гадна ерээдүйн багшанар хадаа өөһэдтөөшье хэрэгтэй юумэ нилээд абаа.
Жюриин гэшүүдэй һанамжанууд
Баярма Ванжилова, Улаан-Үдэ хотын 37-дохи һургуулиин буряад хэлэнэй багша:
- Энэ хэмжээ ябуулга олон һонин сэдэбүүдээр үнгэргэгдэбэ. Үхибүүд ёһо заншал, түүхэ, хэлэеэ хэр зэргэ мэдэнэб гэжэ эндэ элирүүлэгдэнэ. Түлэблэлэй шата онсо һонин гэжэ һананаб. Ехэ һайн, һонирхолтой ажалнууд байгаа. Бэшэмэл даабаринуудые харахада, бэрхэ, мэдэсэ һайтай үхибүүд байна гэжэ эли. Ямар ажаглалта бииб гэхэдэ, хоёр ондоо программаар буряад хэлэ үзэдэг хүүгэдтэ амяарандань даабаринуудые бэлдэхэ хэрэгтэй.
Жюриин түрүүлэгшэ Сергей Ошоров:
- “Оюун бэлиг” мүрысөөн үхибүүдые буряад хэлэндэ дурлуулха, арадайнгаа ёһо заншал, түүхэ, соёл һайнаар мэдэдэг болгохо гэһэн удхатайгаар үнгэргэгдэнэ гээшэ. Һүүлэй үедэ буряад хэлэндэ яһала ехэ анхарал хандуулагдадагшье һаа, бэрхэшээлтэй асуудалнууд гараад лэ байна. Юуб гэхэдэ, олонхи түрэлхид буряад хэлэнэйнгээ удхые ойлгоногүй гэжэ һанахаар. Тэдэ хүүгэдтэеэ гэртээ буряадаараа хөөрэлдэнэгүй. Һургуулида гансахан хэшээлэй үедэ һурагшадые буряад хэлэндэ һургахын аргагүй. Түрэлхид оролдохо ёһотой. Ажаглалта гэхэдэ, мүрысөөндэ уласаймнай бүхы һургуулинууд хабааданагүй. Үхибүүд яһала бараг бэлэдхэлтэй ерэнэ, зүгөөр хэһэн ажал тухайгаа тон һайнаар хөөрэжэ шаданагүй. Бүхыдэнь хэлэхэдэ, буряад хэлэнэй багшанар нилээд оролдонол даа. Тэдэндэ һайниие хүргэхэ шухала.
Жюриин гэшүүнээр хүдэлһэн 4-дэхи курсын оюутан Гунгарова Арюна:
- Хүдөөгэй үхибүүд хотынхидта орходоо, һайнаар хэлэеэ мэдэнэ. Гэбэшье хотын хүүгэд буряадаар хөөрэлдэхэеэ оролдоно.
Лубсан Бальжуров, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин магистрант:
- Хүдөө нютагта үндыһэн үхибүүдэй хэлэн заатагүй һайн, баян байна. Хотын хүүгэдэй хэлэниинь тулюуршагшье һаа, яһала хүнэй бахархахаар. Буряад хэлэнэй ерээдүйдэ “Оюун бэлиг” мүрысөөн ехэ нүлөө үзүүлхэ, туһатай байха гэжэ найдагдана.
Хабаадагшадай һанамжанууд
Чимитова Светлана Жамьянжамсуевна, Хори аймагай Тээгдын дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша:
- Манай һургуулида 200-гаад һурагша һурадаг, тэдэнэй 30-аад болохогүй үхибүүдынь буряад яһанай юм. Буряад хэлэеэ 2-дохиһоо 9-дэхи болотор үзэнэбди. Анги бүхэн соо нэгэ гү, али хоёр лэ буряад үхибүүд һурадаг. Тиимэһээ бүхы хэмжээ ябуулгануудта, тэрэ тоодо “Оюун бэлиг” мүрысөөндэ ород, буряад гэлтэгүй, булта хамтараад ябадагбди. Ородууднай буряадуудһаа дутахагүйгөөр буряад хэлэ мэдэдэг. Сохом өөр тухайгаа хөөрэжэ, асуудалда харюусажашье шадаха. Түрүүшын лэ хэшээлһээ буряад хэлэндэ дурлуулжа шадаа һаа, үхибүүд ехэ һонирхожо, оролдожо үзэхэ байна. Нэгэшье хүн арсажа үзөөгүй.
Лапердина Надежда, Тээгдын һургуулиин 9-дэхи ангиин һурагша (буряадаар хэлэнэ):
- “Оюун бэлиг” мүрысөөндэ хабаадахада гоё. Буряад хэлэ үзэхэдэ, англи хэлэнһээ бэлэн. Үгэнүүдые нэгэ дахин шагнаад, хадуужа абажархидагби. Минии дуратай хэшээлнүүд - буряад хэлэн, ород хэлэн. Би эрхим һурагшаб.
Олмоев Алдар, Кабанскын аймагай Корсаковын һургуулиин 9-дэхи ангиин һурагша:
- Сэхыень хэлэхэдэ, бидэ гэртээ ехэнхидээ ородоор хөөрэлдэдэгбди. Үетэн нүхэдтэеэ холимог хэлэн дээрэ харилсадагбди. “Оюун бэлиг” мүрысөөндэ хабаадахада ехэ һонин. Эндэ олон нүхэдтэй, шэнэ мэдэсэтэй болоноб, ёһо заншалтай танилсанаб. Би саашадаа ганса буряад хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэеэ оролдохоб, болбосоролой сайдай хэлээшээр нүхэдөө баһа идхахаб. Буряад хэлэеэ һэргээхын тула заабол 1-дэхи ангиһаа буряад хэлэ үзүүлхэ хэрэгтэй гэжэ һананаб.