​​Тэнгэриин бэшэгтэй буряад арад бодохо ёһотой

Эрдэнэхуяг Ариунболд

«Буряад үнэн» сони­ноймнай айлшан – монгол уран бэ­шэлгын (каллиграфиин) багша, Монголой “Тити­мАрт” гэһэн үмсын ака­демиин хүтэлбэрилэгшэ Эрдэнэхуяг Ариунболд. Энэ хүн болбол ехэ һонин зорилготойгоор Буряад орон ерэнхэй: хэзээ нэгэтэ Улаан-Үдэ хотодо акаде­миингээ һалбари нээхын тула ябуулга хэнэ. Ариун­болд багшатай хэһэн хөө- рэлдөөгөө уншагшадайнгаа анхаралда дурадханабди.

- Ариунболд багша, Бу­ряад орон ерэһэн зорилго тухайгаа хөөрэжэ үгыт даа.

- Буряад арад түрэл хэлэ­еэ, үндэһэн соёлоо, элинсэг хулинсагуудайнгаа ёһо зан­шал һэргээхэеэ оролдоно ха юм даа. Тиимэ ушарһаа би энэ хэрэгтэнь туһалха гэжэ буряад-монголшуу­дай эхэ бэшэг болохо хуу­шан монгол бэшэг танюул­ха, һэргээхэ, дэлгэрүүлхэ зорилготойгоор “Буряад соёл” гэжэ олониитын эмхи­ин урилгаар ерээб. Энэ хадаа минии хоёрдохи ерэлгэ гээ­шэ. Түрүүшынхиеэ ерэхэдээ, оперо болон баледэй теа­трай хажуудахи талмай дээрэ хүнүүдтэ хуушан монго­лоор яагаад нэрэеэ бэшэхэб гэжэ харуулжа үгөө һэм. Ха­рин мүнөө арбан үдэрэй тур­шада монгол уран бэшэлгын хэшээлнүүдые үнгэргэхэб. Юуб гэхэдэ, Буряад Уласта хуушан монгол бэшэг заадаг ха юм, багшанаршье яһала бии. Үшөө нэгэ шалтагаан гэхэдэ, буряад зон минии сэдьхэлдэ ойрохон байдаг. Би өөрөө буряад угсаатамби – шарайд угай хори буряад гээшэб. Үбгэн абамни бу­ряад хүн байһан. Тиимэһээ Буряад орондоо монгол ба буряадуудай үндэһэн бэшэг дэлгэрүүлхын тула һалбари нээхэ ажалайнгаа түрүүшын алхамуудые хэжэ байнаб даа. Бидэ нэгэ бэшэгтэйбди. Тэ­рэнээ эб хамта хамгаалжа, сахижа, ерээдүйн үеынхидтэ дамжуулха уялгатайбди.

- Та Монгол орондоо ямар ажалтайбта?

- Тон түрүүн уран монгол бэшэгэй багша бэшэ, харин уран зурааша, 3D-дизайнер мэргэжэлтэй байһамби. Япон гүрэндэ табан жэлэй туршада гэр доторхи байра байдал тааруулан зохёог­шоор хүдэлөөб. Һүүлээрнь Монгол ороноо бусажа, Уран зурагай дээдэ һургуули дүүргээд, тэндээ факуль­тедэй деканаар арбан жэл ажаллаа хүм. Удаань “Ти­тимАрт” гэжэ өөрынгөө академи нээһээрни гурбан жэл болохоёо байна. Ха­жуугаарнь дунда ба дээдэ һургуулинуудаар ябажа, мүн миин һонирхоһоншье зондо монгол уран бэшэлгэ заанаб. Тиихэдээ ганса Ула­ан-Баатарта бэшэ, хүдөө ню­тагуудташье хэшээлнүүдые хэнэб. Минии һанамжаар, ямаршье монгол, мүн буря­ад бүхэн үндэһэн бэшэгээ мэдэхэшьегүй һаа, ядахын сагта нэрэеэ заабол бэшэжэ һураха ёһотой.

Баир Дашиев

- Энэ хуушан монгол бэ­шэгээр, уран гоё бэшэлгээр Монголдо хэр һонирходог гээшэб? Һургуулинуудта үзэдэг гү?

- Монголдо үндэһэн үзэг бэшэг олоной һонирхол та­тадаг. Хүүгэд 7-дохи ангиһаа эхилээд, бүхы һургуули нуудта шудалдаг. Гэбэшье монголшууд булта хуушан монголоороо бэшэжэ шадаха бэшэ юм ааб даа. Мэдэхэгүй зон олон байха, илангаяа со­циализмын үеынхид.

- Ариунболд багша, та Буряадта ажаһуудаг түрэлнүүдтэеэ харилсадаг гүт?

- Үгы. Түрэлнүүд биил ёһотой, зүгөөр хэнииеньшье мэдэхэгүйб. Үбгэн абамни Цэдэбын Дамдинцэдэг Бу­ряад-Монгол АССР-эй бай­гуулагдаха үеэр Монгол гарашаһан. Теэд тэндээ ха­малган хашалганда дайруу­лагдаа. Эсэгэдэмни багадань хөөрэдэг, хэлэдэг лэ байгаа ёһотой. Теэд үхибүүн юу һайнаар хадуухаб даа. Тиигэ­жэ түрэлнүүдтэеэ харилсаа холбоонууднай таһаршаһан.

- Буряад орондо танай хэшээлнүүдтэ хүнүүд дура­тайгаар ябана гү?

- Ехэ дуратайгаар яба­на. Хуушан монгол бэшэ­гээр, илангаяа уран бэшэлгээр һонирхохо хүнүүд байнал даа. Би мүнөө ерэхэ­дээ, тон түрүүн мастер-класс үнгэргөөб. Лаб хорёод хүн су­глараа. Октябриин 20 боло­тор яһала олон зондо заажа үрдихэ хаб. Түрүүшынхиеэ ерээд, оперо болон баледэй театрай хажууда хүнүүдэй нэрэнүүдые бэшэжэ үгэжэ байхадамни, нэгэ наһатай буряад эхэнэр нэрэеэ бэшүүлээд, тэрэнээ хараад, ехэ уяраа. Тэрэ эхэнэрэй мон­гол бэшэг хараад уйлажа байхадань, үнэхөөрөөшье, үхибүүднай, залуушуулнай хэлэеэ мэдэхэгүй, иигээд лэ үндэһэн бэшэгнай мартагда­хань гэжэ досоомни ехэ муу болоо.

- Монголдо англи хэлэн ехээр дэлгэрэнхэй гэжэ мэ­дэнэбди. Буряадууд шэн­ги түрэл хэлэеэ мартаха ушарнууд баһал дайралда­даг...

- Тон адлихан байдалтайб­ди. Англишье бэшэ, монгол­шье бэшэ, холимог хэлэтэй хүнүүд олошоронхой. Тии­хэдээ тэдэтнай англи хэлэ һайн мэдэхэгүй, монголоо­шье һайн мэдэхэгүй болоно. “Ду ю спик инглиш?” - гэдэг залуушуул олон. Энэмнай баһал өөрын шалтагаантай. Монгол хүндэ наран ороо гэжэ байдаггүй юм гэжэ хэлсэдэг. Юундэб гэхэдэ, монголнууд дэлхэй түбеэр дүүрэн таранхай. Тиин нэ­гэнэйнь ажаһуудаг газар­та наранай ороошье һаань, нүгөөдэнэйнь нютагжаһан газарта наран шаража бай­ха. Ондоо гүрэндэ түрэһэн гү, али багаһаа хариин орон­до ажаһууһан зон түрэл хэлэеэ мэдэнэгүй. Эхэ эсэ­гэнь минии Англи, Франци, Америкэ, Турци болон бу­сад гүрэнүүдээр ажалаараа ябахадамни, үхибүүдтэнь заажа үгэхыемни уридаг. Ерээдүй сагта заабол ошожо туһалхаб. Харин мүнөө анха түрүүн Буряад орондо хэрэ­гээ дүүргэхэ ёһотойб.

- Тиихэдээ та компью­терна дизайн гээшээрээ хоолойгоо тэжээнэт, харин монгол уран бэшэлгэ зүрхэ сэдьхэлэйтнай хэрэг боло­но гү?

- Зүб. Дээдэ һургуулида багшалхадаа, салин абажа байгаа ха юмбиб. Хэлсээ­тэ ажалаа хээд лэ, салингаа абаад ябахадаа, сэдьхэлни дүүрэн бэшэ байдаг һэн. Мүнөө монгол уран бэшэг дэлгэрүүлжэ, мүнгэнэй түлөө бэшэ, арад зонойнгоо ерээдүйн түлөө оролдожо ябахадамни, сэдьхэлдэмни ехэ тэнюун, бүхы юумэмни урагшатай байна. Энэ ажал­ни дээрэһээ, тэнгэриһээ, заяагдаа гэжэ һанадагби. Дээрэһээ доошоо бэшэгдэдэг хуушан монгол бэшэгые Тэн­гэриин бэшэг гэдэг ха юм. Бо­донхой, зогсонхой бэшэгтэй байһамнай миин бэшэ. Ямар удхатайб гэбэл, бидэ, мон­гол туургата арадууд, нэгэ­шье хэбтэнгүй, бодоод байха ёһотойбди. Тиимэһээ буян­тай, дэмбэрэлтэй ажал гээ­шэ. Улаан-Үдэ хотодо монгол уран бэшэлгын һалбаритай болоо һаа, бүхы арадтам­най, ерээдүйн үеынхидтэ ехэ һайн байха һэн.

- Ариунболд багша, буряадууд тухай һанамжыетнай мэдэхэ дуран хүрэнэ.

- Бага байхадамни, халха монгол үетэн хүбүүдни на­майе буряад гэжэ нэрлэгшэ һэн. Тиихэдэнь би буряад гэжэ үгын удха мэдэхэгүй һэн хойноо муул үгэ гэжэ ойлгодог, намайе наадал­на гэжэ һанаад, ехэ гом­додог байһамби. Һүүлдэ абаһаа һурахадамни, буря­ад яһанайш гэжэ ойлгуу­лаа. Абамни буряад хэлэеэ мэдэхэ, зүгөөр монголнуу­дай дунда ажаһууһан хадаа түрэл хэлэеэ хэрэглэдэггүй. Тиимэһээ би бүришье мэдэхэгүйб. Зүгөөр шуһа мя­хаараа буряад хадам Буряад орон, буряад арад сэдьхэл­дэмни дүтэ. Шуһанай татаса гэжэ бии ха юм.

- Хуушан монгол хэлэ бэшэгтэй хадаа, түүхэ һайн мэдэдэг ёһотойт.

- Тиимэ. Түүхээр ехэ һонирходогби, илангаяа Чин­гис хаанһаа эхилээд, бүхы хаануудай захидалнуудые шэнжэлдэгби. Жэшээнь, Ар­гуун хаанай Франциин ха­анда эльгээһэн захидалай эхэ бэшэгынь Франциин музейдэ мүнөөшье болотор хадагалаатай бии. Хуби­лай хаанай зарлиг Хитадай музейдэ байна. Тэрэшэлэн Германида, Ватиканда бо­лон бусадшье гүрэнүүдтэ Монголой хаануудай захи­далнуудай эхэ бэшэгүүд бии. Ород гүрэндэ Эрмитажда Чингис хаанай шулуун хада­галаатай гэжэ мэдээжэ. Эдэ эхэ бэшэгүүдынь хэзээшье Монголдоо бусахагүй гэжэ ойлгоноб. Тиимэһээ ядахын сагта буулгабаринууды­ень хэжэ, нютагаа бусаанаб. Мүнөө дээрээ бүхы хаануу­дай захидалнуудай, түүхын бусад дансануудай буулгабаринуудые хэнхэйб. Абага хаан, Кебек хаан, Гуюк хаан, Казан хаан гээд лэ олон бай­гаа ха юм даа.

Арюуна Булгутова

- Тан шэнги хуушан мон­гол хэлэ бэшэг мэдэхэ һаа, хэншье хадаа Чингис хаа­най ясануудые эхэ бэшэг дээрэнь уншаха аргатай болоно гээшэл.

- Тиимэ. Би нэгэ һонирхолтой баримта дурдаһуу. Монголой хаанууд утаашаа аяар гурбан метр, үргэниинь 50 сантиметр захидал бэ­шээд, 25х25 сантиметр хэмжээтэй ехэ гэгшын там­гаар баталхаһаа гадна тус­хай дүримөөр бэшэгээ зо­хёодог байһан. Жэшээнь, Аргуун хаанай Франциин хаанда эльгээһэн захидал шэнжэлхэдэ, нэгэ жэгдэ бэ­шээр, зарим үгэнүүдынь дээгүүр, зариманиинь до­огуур бэшэгдэнхэй. Тон дэ­эрэнь Мүнхэ тэнгэри гэжэ үгэ байна. Дараань Ехэ хаан Чингис хаан гэжэ бэшээтэй, нэгэ жаа дорохоно - Аргуун хаан, харин Франциин хаа­най нэрэ бүри доро байна. Тэрэ үеын дүримөөр, хари­ин хаануудай нэрэнүүд зог­соод байһан монгол хүнэй үбдэгһөөнь доошо нюрууда бэшэгдэдэг байгаа. Ямар­шье хаанда эльгээхэдээ, нэ­рыень үбдэгһөө дорохоно бэшэдэг ёһо байһан. Саа­шань харахада, захидалай бусад хубинь нэгэл жэгдээр бэшэгдэнэ. Зүгөөр тэнгэри гэжэ үгэ заабол тон дээрэ байдаг. Иимэ агуу түүхэтэй арад гээшэлди даа. Энэ гайхамшагта түүхэеэ, удха түгэлдэр бэшэгээ, соёлоо мартаха ёһогүйбди. Тиигэ­эд һалбари нээгээ һаа, бүхы мэдэсэ шадабаряараа хуба­алдаха хүсэлтэйб. Багша­нарта заахадал, тэдэ саашаа үхибүүдтэ дамжуулжа, улам дэлгэрүүлхэ һэн.

АРИУНБОЛД багшын Фейсбук хуудаһанһаа гэрэл зурагууд абтаа