​​Баян Бата-Мүнхэ

Монголой Дорнод аймагай Баяндун сомоной малшан Базардайн Бата-Мүнхые нютагайнь зон “Баян Бата-Мүнхэ” гээд нэрлэдэг байха. Нютаг хүбүүгээ иигэжэ алдар­шуулхань тодорхой ушар үндэһэтэй. Юуб гэхэдэ, тэрэ арба мянга гаран тол­гой малтай юм.

- Буряад ёһоор хөөрэлдөөгөө эхилэе: “Алидбта?”

- Би хуасай омогой хүмби. Хүгшэн абамни Алханын үбэрэй байһан. Хүгшэн абам­ни Доодо Элеэдэ түрэhэмби гэгшэ hэн. Тэрэ 1895 оной хүн байгаа. Хойто нютагһаа 1914-1918 онуудай үеэр Монгол гүрэндэ ерэжэ hуурижаһан. Тэрэ гэһээр мүнөө зуугаад жэл боложо байна гээшэ даа. Эндэ ерээд, Ул­зын голдо байхадань, ми­нии абамни түрэhэн. Харин би Баяндундаа Голой сагаан гэжэ томо хиидэй байhан Уг­дамай үбэртэ түрэhэн хүмби. Хүгшэн абымни аба Энгидэй гэжэ газарта тоонтотойб гэжэ яридаг байhан ха.

Базардайн Бата-Мүнхэ Жавзмаа нүхэртэеэ

- Малайнгаа тоо тодор­хойлжо нэрлэхэнь сээртэй бэшэ һаань, хэды малтай­гаа хэлэхэ гүт?

- Нюуса юумэн байхагүй ээ. Уласта бүридхэлтэй мал ха юм. Һүүлэй удаа 13 000 толгой бүридхэгдөөд байна.

- Эды олон мал ганса айл хаража шадахагүйнь ойл­гомжотой. Һүрэг һүрэгөөр хубаажа харадаг ёһотойт. Хэды хүн танда ажалла­наб?

- Тиимэ ээ. Мүнөө ма­най мал дээрэ 8 айл, 20-ёод хүн байна. Өөһэдымнай 2 хүбүүнтэн баһа малаа харал­садаг. Хүн бүхэнэйнь хүсэ шадабари хараалжа, малаа олон үсөөнөөр һүрэглэнэбди.

- Мүнөө үедэ мал хараха дүршэл алдагдажа байна. Һайн малшаниие олохонь хэсүү ёһотой.

- Нээрээшье, тиимэ саг болоол даа. Мал хараха һонирхолтой хүнүүд үсөөн боложол байна. Теэд бүхыдөө ёһо уламжалалнай алдаг­дажа байна ха юм. Жэшэ­элхэдэ, морин унаа хойшоо гарана. Минии һанахада, мо­риёо унажал байбал, бэедэ­шье туһатай, мүн мүнгэ ал­тандашье алмааһатай ха юм. Малдашье һайн нүлөөтэй. Мотоцикл машинаар хони малаа намнаад байхада, һайн юумэн үгы.

- Тамнай мүнөө Мон­голдоо түрүү малшадай нэгэн гээшэт. Ажал хүдэлмэридөө иимэ бэрхээр аба эжытнай хүмүүжүүлээ юм ааб даа.

- Тиимэ ааб даа. Теэд һургуули һудар, гүрэн түрэшье баһал манай хүмүүжүүлгэдэ хабаадалса­даг байгаа. Һургуулиин бай­гаад, амаралтада гарахадам­най, 10 зумбараа, 10 тарбага агнажа бариха, мүн 10 даага һургаха гэжэ зунай дааба­ри үгэдэг байгаа. Даабарияа бэелүүлжэ ерээд, агнаһан зумбараа, тарбаганайнгаа арhа тодорхой хэмжээнэй мүнгөөр тушаахаш. Зумба­раагаа буудажа алаха ёһогүй, урьха табижа барихаш. Тэрэ үедэ 1 даага һургахада, 15 солхообто байгаа, харин 10 даага һургаа һааш, 1 даагы­ень шагнал болгожо үгэхэ. Хүдэлмэришэ зантайгаар хүмүүжүүлхэ гэжэ тиигэдэг байһан болоно гээшэ ааб даа.

- Аба эжытнай юу хэдэг зон байгааб?

- Би ухаа орохоһоол хой­шо малай хажууда үндыһэн хүмби. Минии аба хубиин ажахытай байhанаа hүүлдэ, 1959 ондо нэгэдэлэй бии болоходо, адуушан болоһон. Аба эжыгээ дахаад, хэжэ ябаhан ажал хүдэлмэрииень хэлсээд, ямаршье олон жэ­лэй hургуулиhаа үлүү юу­мэндэ һураһамби. Хүдөөгэй малшан айлай хүүгэд баһал өөрэ янзын “диплом” олоhон зон гэжэ һанагшаб. Тэдэшни бүхы юумэ шадаха.

- Танай үхибүүдшье баһал иимэ “диплом” абаһан байха...

- Тиимэ, тиимэ. Бидэ 6 үхибүүтэйбди. Гурбан ехэнүүдынь – хүбүүд, баганууднай – басагад. “Малшанай хүүгэд” гэжэ дипломтой байхаһаа гадна, булта дээ­дэ һургуули дүүргэһэн. Ехэ хүбүүмнай инженер мэр­гэжэлтэй, мүнөө нэгэ ком­паниин гүйсэдхэхы захи­рал тушаалтай. Хоёрдохи хүбүүмнай ехэ һургуулида ороһон аад, һара болоод лэ, гэрээ, малаа һананаб гээд, бусашаһан, мүнөө маанад­таа хамһалсаад байна. Одхон хүбүүмнай Монгол Уласай ехэ һургуули “биолог” мэр­гэжэлээр дүүргээд, баһал нютагаа бусажа, гэр бүлэтэй болонги, мал дээрээ байна. Томо басагамнай Монгол Уласай хуули сахюулха ехэ һургуулида, дунда басаган Хаан банкда хүдэлнэ, мүн багамнай оюутан.

Мүнхэтэнэй мал һүрэг

- Та хэзээнһээ хойшо малда гараабта?

- Нэгэдэлэй үедэ би жо­лоошоноор олохон жэлдэ хүдэлһэмби. Һамгамни Мон­гол Уласай Хүдөө ажахын ехэ hургуули түгэсэһэн, няг­талан бодогшо (бухгалтер) мэргэжэлтэй хүн. Харин нэ­гэдэлэй тарахада, мал үдхөөд үзөө һаа, яадаг юм ааб гэжэ һанаад, 200 гаран малаа ту­угаад, хүдөө гараһан зомди. Тэрэмнай 1990-ээд оной эхин. Тэрэ гэһээр, хубиингаа ажахыгаар амидаржа, мүнөө болоходо, табан хушуу малаа хаража, Монголойнгоо тала нютагта хүдэлмэрилөөд лэ, һайн һайхан байналди даа.

- Арбан мянган толгой малтай хүнүүд Монгол орондо үсөөн ха юм даа. Хайшан гэжэ үдхэхэдэтнай, малтнай иимэ олон болоно гээшэб?

- Нэгэ газартаа удаан байхагүй, малаа дахаад лэ, зөөдэлөөр ябанабди. “Нютаг мэдэхэгүй һаа, малаа даха” гэжэ хуушанай үгэ байдаг. Теэд нютагаа мэдэхэ үедөө мэдээд, малаа дахаха үедөө дахаад лэ... Хөөрхы, мал гээ­шэшни эдихын лэ түлөө яба­на ха юм, тиимэһээнь һайн бэлшээри хэрэгтэй. Тиигээд хэзээ бургааhанай үбэртэ бу­ухаб, хэзээ дэрhэнэй үбэртэ буухаб гэхэ мэтээр ябажал, малаа үдхэһэмди. Монгол­шууд 4000-5000 жэлэй тур­шада мал үдхэжэ байһан түүхэтэй юм гэжэ эрдэмтэн шудалаашад яридаг. Урда­най уламжалалта ажахыгаа мартахагүйн түлөө, баһа хосороохогүйн түлөө иигэжэ ябаа зон гээшэлди даа.

- Гол түлэб ямар мал ба­ринабта?

- Тэмээн, адуун, үхэр, хо­нин, ямаан - табан хушуу мал бултадаа зөөжэ ябахадаа, табуулаа Монгол гүрэнэй гайхамшагые абажа ябадаг онсолигтой. Анхан намда бо­тоготой энги үгөө hэн. Бото­готой энгимни үдэжэ, мүнөө 100 толгой боложо байна. Тиигээд дэлхэйдэ байхагүй бренд болбол Монгол ороной мал ажахы юм даа. Мон­гол малай мяханай шанар онсо гэжэ эрдэмтэн мэргэд хэлэжэ байна. Тэжээбэри ма­лай мяхан нэгэ ондоо, ото­рой зөөдэлэй малай мяхан ондоо амтатай байха. Тиимэ ушарhаа хүнэй элүүр мэндэ­дэ ондо ондоогоор нүлөөлнэ. Мүнөө элдэбын витамин эдинэбди гэжэ ярилдадаг. Харин манай хүгшэд ямар витамин эдидэг байhан юм бэ? Тэрэл малайнгаа мя­хые эдеэд лэ, тааруулаад лэ, наhалха наhаяа наhалаад лэ ябаhан ха юм.

- Мал харахада, хэр ашагтай гээшэ бэ?

- Жэл бүри намартаа за­рим малаа илгажа, мяхан болгоод наймаалнабди. Олон толгой мал гаргахада, баһа хэсүү, тиимэһээ хүлһөөр иимэ ажал хэдэг хүнүүд байха. Тэдээндэ мүнгыень түлөөд лэ, мяхан болгуулаад байхадамнай, хотоһоо зон ерээд, абаад ябашаха. Яһала асуудалгүй болонги.

- Та гурбан удаа “Монгол Уласай манлайлагша” гэжэ шагналда хүртөөд байһан аад, 2014 ондо “Монгол Уласай габьяата малшан” гэжэ солодо хүртөө ха юмта даа. Энэ ушараар буряад арад түмэнэйнгөө зүгһөө Таниие, мүн Танай гэр бүлые үнэнхэ зүрхэнһөө амаршалая!

- Һайнта даа. Энэ арга боломжо һамбаашалан, би гэр бүлэдөө баяр хүргэхэ хүсэлтэй байнаб. Минии һамган Жавзмаа гэжэ нэрэ­тэй. Дорнод аймагай Даша­балбар һомондо түрэһэн.

- Саашанхи зорилго, хүсэлтнай юун бэ?

- Өө, зорилго, хэхэ ажал ехэ ааб даа. Малайнгаа мяха шүлэ наймаалжа олоһон мүнгэеэ үхүүлхэгүйн тула тархияа ажаллуулха хэрэг­тэйл байна даа. Теэд ямар­шье зүйлые хэһэн шэнгеэр хээд, засаг түрэһөө юумэ нэхэжэ, ноёд дарганарые зобоонгүйгөөр, өөртөөл най­даад ябахада, бүтэхэгүй юу­мэн байхагүй.

- “Буряад үнэн” сонино­ор дамжан, аха дүү буря­ад зондоо юун гэжэ хэлэхэ байнабта?

- Бултадаа элүүр энхэ байя, хэжэ байhан ажал хүдэлмэридөө үнэншэ шу­даргы байя! Хүдөөгэй малша­дай амидарал олон түмэндэ дуулгажа, гадаада дотоодын зондо ойлгуулжа байгаа Таанадта баhа баяр талар­халаа элирхэйлнэб. Үшөөл һайнаар хүдэлмэрилжэ, Тан­даа гоё үгэ хэлэхэ боломжотой байхын түлөө оролдо­хобди гэжэ һанажа байнаб. Урданай буряад хүгшэд нэгэ юумэ хэлэхэдээ, шоолоо­шье hаа, шоолоhон шэнге­эр, магтаашье һаа, магтаhан шэнгеэр магтадаг байгаал даа. Үриеэ танихагүй үнэр, үреэгээ танихагүй баян бо­ложо ябагты гэжэ бидэнэй айл болоходо хэлэхэдэнь, тэрэ үедэ залуу байхадаа, энеэдэһээ хүрэжэ байгдаhан лэ даа. Мүнөө болоходо, нээрээл хүгшэдэй хэлэһэн үреэлэй ёһоор боложо бай­нал даа.

- Баярлаа! Асуудал­нуудтамнай харюуса­жа, һонирхолтой хөөрөө дэлгэһэндэтнай баяр хүргэнэбди.

БАЗАРДАЙН Бата-Мүнхын гэр бүлын альбомһоо гэрэл зурагууд