​​«Буряад зоноймнай шэмэг дууе барандаа угтыт даа!»

Буряадай габьяата багша, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, шүлэг дуунуудаараа холо ойгуур суурхаһан ирагуу найрагша Аюша ДОНОЕВОЙ түрэһөөр 85 жэлэй ойдо зорюулагдаһан уран зохёолой баярай дүхэриг шэрээ Буряад Уласай Үндэһэтэнэй номой сангай уншагшадай танхим соо октябриин 24-эй гарагай 4-дэ үдэрэй 15 сагта үнгэргэгдэхэ гэжэ Эмхидхэлэй хороон уран зохёолдо, ирагуу дуунуудта дуратайшуулые урина.

Аюша Жапович Доноев 1933 оной харагшан тахяа жэлэй зунай һүүл һарын шэнын гурбанда, августын 8-да Захаамин аймагай сэлгеэ ехэ Санагын Сэхир голой баруун тээхи Сиинтэдэ айлай 3 үхибүүдэй одхон боложо түрэһэн намтартай.

Жигмит Очировна эбиинь, Жаб баабайнь айл зон соогоо ажалша бэрхээрээ суутай байһан. “Эбиим­ни аманда орохоһоом хойшо элдэб һонин юумэ хөөрэжэ, түрэл ара­дайнгаа түүхэ домогто дурлуулһан. Өөрөө ирагуу һайхан хоолойтой һэн. Тиимэһээ урданай ёохорой, сэгээ дуунуудые арһаа элдэжэ һуухадаа гү, али үбһөө тармажа, бухалаа хэжэ ябахадаа дуулахадань, һонирхон шагнадаг бэлэйб”, - гэжэ Аюша Жа­пович бэшэһэн байдаг. Нютагайн­гаа долоон жэлэй һургуули 1951 ондо дүүргээд, Хяагтын багшанарай тусхай дунда һургуулиин хоёр курс дүүргээд, тэндэхи соёл гэгээрэлэй училищида орожо, 1955 ондо дүүргээд, нютагайнгаа клу­бые даагшаар жэл ажаллаа. До­ржо Банзаровай нэрэмжэтэ багша­нарай дээдэ һургуули 1961 ондо дүүргэжэ, түрэл һургуулидаа арбан табан жэл ажаллаад, аймагайнгаа һургуулинуудта түрэл хэлэ, ли­тератураяа заагаа, шабинараараа хизаар ороноо шэнжэлхэ ажал ябу­улаа. Һүүлшын табан жэлдэ шабинарайнгаа урилгаар Шара-Азаргын дунда һургуулида хүдэлөө.

“Хүдэлхэ үедөө классһаа гадуур ажалда гол анхаралаа хандуулһан байхаб. Тэрэнэй гэршэ боложо, буряад литературын олимпиаданууд­та республика дотороо шабинарни таба дахин түрүү һуури эзэлһэн байг­ша. Мүн хизаар орондоо хүүгэдые дурлуулха зорилготойгоор һарьдаг уулаар махажа, Зэдэ голой эхеэр, тэрэнэй һалаанууд болохо Оронго­дой, Тудхалта, Хохюурта голнуудые зубшажа, нилээд ябагдаа. Хохюур­та голой һаба сооһоо алта, мүнгэн зүүдхэлдэ һуулгадаг хас эрдэни, оро­доор нефрит гэдэг, шарабтар ногоон тон хатуу шулуу 1962 оной июнь һара соо олоо бэлэйбди:

Харьяа хүйтэн Хохюурта

Хабшал дундуур бурьялаа,

Хас эрдэни шулуугаа

Харамнангүй барюулаа.

Манай аяншалгын замаар манһаа зүбшөөл абажа, Эрхүүгэй политехническэ дээдэ һургуулиин багша Иван Ляхов ошожо үзөөд, геологуудые асаржа, шэнжэлгэ хээ һэн. Минии ударидажа ябаһан аяншад үшөө 2-3 шэнэ шулуунуудые нээһэн түүхэтэй”, - гэжэ Аюша Доноев бэшээ һэн.

Аюша Жапович Доноевой шүлэг зохёолнуудынь, хизаар ороноо шэнжэлһэн найруулгануудынь “Ажалай туг», «Буряад үнэн» со­нинуудта, «Байгал», “Хараасгай» сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэһэн байна. «Хонхо сэсэг», «Зэмхэ сэсэгэй зэрэл­гээн соо», «Уран Дүшын угалзану­уд» гэжэ хамтын суглуулбаринуудта уран зохёолнуудынь оруулагданхай. Владимир Липатовай оршуулгатай­гаар “Хараасгай” сэтгүүлдэ “Үзэглэл” шүлэгүүдынь толилогдоод, хожо­мынь ном боложо хэблэгдээ һэн. 1991 ондо «Дуулахал дайдам За­хаамин» гэжэ үнинэй хүлеэгдэһэн түрүүшынь ном нара хараа бэлэй.

Аюша Доноевой ирагуу шүлэгүүдээр Владлен Пантаев, Чингис Павлов, Цырен Шойжинимаев, Баир Батодоржиев, Борис Ринчинов, Рин­чин Бальжуров, Владимир Дамба­ев, Алдар Бадмаев гэгшэд олондо мэдээжэ дуунуудые зохёоһон юм. Мүнөөшье залуушуул “Танилсахые зүбшөөгыш”, “Алан-Гуа дангина”, “Са­гаалганай һайндэрөөр”, бүхэшүүлэй, мэргэшүүлэй магтаалнуудые ехэ дуратайгаар гүйсэдхэдэг. “Наһанай зүргэ” дууе ирагуу гоёор Михаил Ёлбоновой дуулахада, хүн бүхэнэй сэдьхэл уярдаг. Уран шүлэгшэ, илан­гаяа Станислав Улахановтай ехэ үрэжэлтэйгөөр хүдэлжэ, Захаамин аймагтаа болон аймагайнгаа дээдэ нютагуудта: Утаата, Далахай, Сана­га, Ёнгорбой болон бусад хүдэлһэн һургуулинуудтаа магтаал дуунуудые зохёоһон габьяатай.

1998 ондо 65 наһанайнгаа да­баа дабаһан хойноо хүндэ үбшэндэ дайрагдаа. Тиигэбэшье зохёожол хэбтээ. Уулын уладай суута баатар Лэбээнтэй тухай поэмэеэ зохёожо, дүүргэнгүй наһа бараа һэн.

Зохёохы замайнь үргэлжэлэл

«Уран Дүшэ» уран зохёо­лой нэгэдэлые байгуулалсаһан түрүүшын эдэбхитэй гэшүүдэй нэ­гэн Аюша Доноев “Алдарта Аюша” гэжэ алдаршаа һэн. Алишье саг­та: һургуулидашье ажаллахадаа, амаралтадашье гараад байхадаа, тэрэ уран зохёолойнгоо һабагшые алдангүй, хурса гуурһаяа эрид тэгшэ эршэтэйгээр барижа ябаа. Багаһаа хойшо уран зохёолдо ду­ратай Аюша Жапович арадай аман зохёолоор ехэтэ һонирхожо, нюта­гайнгаа үбгэд хүгшэдөөр тон на­ринаар харилсажа, арадай дууну­удые, домогуудые, оньһон хошоо үгэнүүдые, онсо һонин таабарину­удые олоор суглуулаа һэн. Тиигээд уран зурагай багша Виктор Жапов­тай уран наринаар гар бэшэгүүд болгожо, наринаар хадагалаа һэн. Тэдэнииень Санагын һургуулиин буряад хэлэнэй багшанар эблүүлжэ, “Санагын сэгнэшэгүй баялигһаа” гэжэ ном 1994 ондо хэблүүлээ һэн.

Буряад хэлэнэй, уран зохёолой багша хадаа Аюша Жапович уран зохёолой бүлгэм байгуулжа, шаби­нараа уран гоёор бэшүүлжэ һургадаг бэлэй. “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй гэшүүд Аюша Жаповичта заалгаа һэмди гэжэ һайн һайханаар дурса­жа ябадаг. “Донойн Аюшын золтой шаби ябааб...” - гэжэ Николай Шабаев шүлэгөөр дулааханаар дурсаа.

Хизаар ороноо шэнжэлэгшэ баг­шын олон зохёолнууд түрэл арадайн­гаа ёһо заншалнуудтай эдир уншаг­шадаа танилсуулха зорилготойгоор бэшэгдэһэн байдаг. “Эрын юһэн эр­дэм” гэжэ гүрлөө шүлэгүүдынь “Онсо заншал сахиха/ Омог хөөрүү үбгэдһөө”, - гэжэ Аюша Жапович бэшэхэдээ, заншал заабарияа хада­галжа ябаһан аха захатанһаа сэнтэй үгыень шагнажа, захяа заабарииень ойлгожо, ёһо заншалаараа ябахыень уряална:

Заншал ёһо гээшэмнай

Захяа һургаал гээбы даа.

Залуу хүдэр наһандаа

Зарим нэгынь дэмжэмээр!

- гээд, уула обоонуудаа, аршаан булагуудаа тахижа, элинсэг хулинса­гаа хүндэлжэ ябая гэжэ уряалһан по­эдэй ирагуу найралганууд ямаршье үедэ хэрэгтэй байха.

Эртэ урдын сагуудһаа

Элинсэгүүд маанартаа

Эрдэм һургаал болгожо,

Элдэб захяа орхёол даа, - гэжэ батална.

Уран шүлэгэй ашаар хонгоодор, шошоолог болон өөрынгөө алагүй угууд тухай магтан түүрээгээ. Буря­ад-монгол арадай угуудые, түүхые шэнжэлхэдээ, “Зүүн найман, баруун долоон”, “Хара моритон”, “Лэбээн­тэй”, “Алан-Гуа, хаанабши?”, “Һоёдой сэргэ”, “Дүрөө ханхинуур дайдада”, “Эмээл морин”, “Торгон байгаалиин тооно доро”, “Буурал хангай Буряа­даа” гэжэ шүлэгүүдые һубарюулаа бэлэй. Санагынгаа ехэнхи зоной “сагаан шубуун гарбалтай, /сагдуул модон сэргэтэй/ ерэн юһэн шошоо­логой” һүлдэ хун сагаан шубууе “Са­гаан шубууд” соогоо магтаа һэн:

Дайдын номгон абари

Дали дээрээ үргэнхэй

Даамай хүмүүн шубуудай

Таамаг домог тайлаа һаа,

Талын хүнэй гарбал –

Тахил нангин шубууд лэ.

Буян хэшэгээ дэлгэхээ

Буряад зоной заншалаар

Булта мүргэе”Аа-ху-ры!”

Түрэл байгаалияа тон анхарал­тайгаар шэнжэлэгшэ уран шүлэгшэ ангууд, жэгүүртэн тухай олон шүлэгүүдые бэшэһэн. Хада уулата нютагайнгаа “Эмтэй домтой урга­малнууд”, “Табан аршаан” болон “Юһэн эрдэни” гэжэ шүлэгүүдэй гүрлөө бэшээ һэн.

Олон тоото шабинартаяа, нүхэдтэеэ холбоо барисаагаа нэгэтэшье таһалангүй, ажабайдалай долгин соо урма зоригтой, сэдьхэл дүүрэн, хүхин хөөрэн ябадаг һэн. Хэды олон шабинарынь, үетэниинь һургаал за­абарииень, хошон хурса үгыень, ду­лаахан харасыень дурсан мүнөө яба­наб даа. Hahaнhaa нүгшэһэн хойнонь гэртэнь, түрэл гаралдань, шабинар­тань, нүхэдтэнь хэблэгдээгүй олон тоото шүлэгүүдынь, поэмэнүүдынь тарашаһан байгаа. Түрэл хамаа­танайнь, «Уран Дүшэ» нэгэдэлэй гэшүүд Хандажап Дампиловагай, Таисия Мархаевагай оролдолгоор шүлэгүүдыень суглуулан бүридхэжэ, хэблэлдэ бэлдэгдээ, - гэжэ “Сиинтэ” номыень бүридхэн хэблүүлһэн Сан­жай-Ханда Дармаева оролто үгэ соонь бэшэнэ.

Дүүргэлтынгөө мүрнүүдтэ

Дүүрэн матаар сагаагаа

Дүрбэн тээшэнь сасажа,

Дүшын соло дуудая!

Сэнгэ РИНЧИНОВ

БАЯРАЙ ДУУН

Хүгжэмынь: Станислав УЛАХАНОВАЙ

Дууханаа дууланам

Дуулим харгыдаа.

Аажам наран аалин шараал.

Яаруугаар алхалнаб —

Яагааш хүхюуб.

Айдар наһам

Аялгым эхиншүү.

Тайбанхан байдалаа,

Талаан жаргалаа

Тааруу дуундаа

Таашаан магтааб.

Тоонтодоо баясан,

Тоомоо алдаад,

Хүүхэн шэнги

Хүхижэ ябанаб.

Дээрэһээм гургалдай

Дээжэ аялгаа

Иимэ омог

Илдам гоёор

Наадантай холижо,

Намда мүнөө

Наартай зугаа

Нарьяса дэлгээ бшуу.

1964 он.

ТАНИЛСАХЫ ЗҮБШӨӨГЫШ

Хүгжэмынь:Станислав УЛАХАНОВАЙ

Талын дуугай басаган,

Танилсахы зүбшөөгыш.

Талаан жаргал байгаа һaa,

Тангил гансам гүүлэхэш.

Ямар һонин хүбүүсгэй

Яаран дураа мэдүүлнэб.

Яагаад шамтай ушаржа,

Ярилдаха болообиб?

Хүдэр залуу ябаха

Хэдэн жэлэй болзортой,

Хүхин сэнгэн зугаалха

Хүнэй жаргал бололтой.

Сэдьхэл сагаан байгаа һааш,

Сэнгэхэдэш яагаа юм?

Сээжэ зүрхөөр ууда һааш,

Сэбэр бодол олдохол...

Таатай залуу хоёрнай

Танилсажа зугаална.

Таабай, төөдэйн буянгаар

Тааруу нүхэд болуужан.

1963 он.

АНХАНДАА ШАМДА ДУРЛААД...

Хүгжэмынь:Владлен ПАНТАЕВАЙ

Түмэр хүлэг түргөөр дүүлеэ,

Түрэл дайдам хойном үлөө.

Түрэлэйм мэтэ хүнүүд

Түбшэнөөр дуулалдаа.

Дабталга:

Сайбар hapa гунигтайгаар

Сагаан хуһад дундуур гүйгөө.

Сэдьхэлдэм шарха болоо

Сэсэгтэл дурамни.

Аажам дуунууд зүрхым дайраа,

Айдар наһам дахин эрьеэ.

Анхандаа шамда дурлаад,

Алгасан һалаалби.

Таатай холын үе сагта

Таһаршаһан мэдэрэлни

Таабари шэнгеэр намай

Тамалжа эхилээ.

Наһаа тэгнэн ябатараа,

Нангин дурам гэнтэ һэргээ.

Намжаахан һүниин тэнгээр

Найдални эрьеэ гү?