​Багшашье, барилгашаншье

Хори аймагай Майлада. Һургуулида түлеэ бэлдэхэ үедэ

Мармай Хамаевич Жа­мьянов тухай Аха ба Ярууна нютагуудаар дуулаагүй хүн үсөөн байһан байха. Байгша оной ноябриин 7-ой үдэр Мармай Хамаевич 90 наһа хүрэхэнь.

Мармай Хамаевич Яру­уна аймагай Улхаса ню­тагта түрэһэн намтартай. Абань – Жамьян-Дагба Цын­дымуевич, эжынь - Ханда­жап Цыремпиловна хоёр табан үри хүүгэдые түрэжэ хүмүүжүүлһэн юм. Тэдэнэй нэгэн Мармай аха болоно.

Хэнэйшье мэдэһээр, энэ намар комсомолой бии болоһоор 100 жэл гүйсэхэнь. Мармай Хамаевич энэ тооһоо оройдоол арбан жэлээр дүү байна. Энэ комсомол эмхиин байгуулагдаһанһаа хойшо бүхы арадай ажахы һэргэжэ, һэльбэн шэнэлэгдэжэ эхилээ бшуу. Тиигэжэ Буряад Уласай хүгжэлтэдэ комсомолшуудай оруулһан хубита ехэ. Жэшээ болгон, Мармай Хамаевич ту­хай газетэдээ бэшэжэ, уншаг­шадтаяа танилсуулая.

Һая дайнай үнгэрөөд бай­хада, Нарһатын дунда һургуулида һураха үедөө Мар­май Жамьянов комсомолой гэшүүн болоһон юм. Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ баг­шанарай Буряад-Монголой дээдэ һургуулиин түүхын фа­культет дүүргэжэ, хүдэлхэеэ Ахын аймаг тэрэ эльгээгдэһэн байна. Тиигэжэ 1952 оной сен­тябриин нэгэнһээ Өөрлигэй һургуулида түүхын багшаар хүдэлжэ эхилээ. Багшанарай дуталдаһанһаа боложо, хажу­угаарнь географиин, зурагай, черчениин багшаар, интер­надай хүмүүжүүлэгшээр, аймагай лекторскэ бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшөөршье хүдэлхэ саг болоо. Һуралсалаа тиихэ үедэ Ленинград хо­тын аспирантурада үргэлжэлүүлжэ, өөрынгөө дуратай археологи үзэжэ, профессор Алексей Окладниковтай экспе­дицээр ябахаб даа гэжэ бодом­жолжо байтарнь, һаяхана ком­мунис намай гэшүүн болоһон байхадань табингүй, Ахын ай­магай болбосоролой таһагай хүтэлбэрилэгшөөр томилбо. Хэн тэрэ үедэ залуу бэрхэ мэр­гэжэлтэдые табиха дуратай байба гээшэб. Тиигэжэ архео­логи тухай наһаараа хүсэһэн һаналаа мартажа, хамсыгаа ша­ман, шэнэ хүтэлбэрилэгшын ажалда хүдэлжэ захалаа.

Сэсэрлиг, һургуули бариһан габьяатай

Нэн түрүүн аймагай түб Өөрлигтэ хүүгэдэй сэсэр­лиг бариха гэжэ бодобо. Байһан хуушан сэсэрлигэй байшаниинь бутаржа уна­жа байба. Тиигэжэ шэнээр хүүгэдэй сэсэрлиг баригдаба. Хүтэлбэрилэгшын дүй дүршэл үгы дээрэһээнь, Мармай Хамае­вичта барилга эмхидхэжэ, ажал­шадай ой модо отолжо, үндэр түгсүүлнүүдые орхиһонойнь түлөө 5572 түхэриг мүнгэнэй яла ашагдаба, удаань меди­цинскэ саарһагүйгөөр тогоо­шониие ажалда абаһан байжа, үшөө 50 түхэриг нэмэгдэбэ. Үнэхөөрөөшье, залуу мэргэжэл­тэнэй хүтэлбэрилэгшэ боложо хүдэлхэнь хэзээдэшье хэсүү байгаа ёһотой. Тиимэшье бэлэн юумэн хаанаһаа байхаб даа. Ажал хадаа ажал. Теэд залуу охин дундаа ябаһан наһандаа энэ ажалдаа шармайн хүдэлжэ эхилээ. Зүгөөр гансашье сэ­сэрлиг бэшэ, хажуугаарнь до­лоон жэлэй һургуулинь баһа хуушарһан байба бшуу. Эндэ аймагай бүхы хүүгэд гурбан ээлжээн боложо һурадаг, хажу­угаарнь шала угаадаг, сэбэрлэ­дэг ажалшад бага салин дээрэ ехэхэн ажал хэжэ хүдэлдэг бай­гаа. Тиимэһээ аймагай соведэй зүблөөнүүд болон аймагай ко­митедэй намай пленумүүдтэ шэнэ һургуули бариха тухай асуудал Мармай Хамаевич табиһан байна. Тиихэ үедэ һая аймагай исполкомой түрүүлэгшээр томилогдоһон Я.Ш.Гулгонов, аймагай комите­дэй намын нэгэдэхи секретарь П.Э.Ринчинов гэгшэд намай Об­ком ба уласай Министрнүүдэй Соведтэ хандахадань, тэдэнь Эрхүүгэй Гражданпроект руу хандагты гэһэн байба. Теэд тэдэнь 12-13 жэлэй туршада ээлжээ хүлеэхэ болохот гэһэн харюу үгөө. Тиихэдэнь Мар­май Хамаевич һургуулиингаа захиралтай сугтаа һургуулида шэнэ залгалаа бариха тухай аймагай комитедэй, айма­гай исполкомой намууд руу мэдүүлгэ бэшэбэд. Тиигэжэ энэ асуудал шиидхэгдэжэ, колхоз бүхэн (тэрэ үедэ 9 колхоз бай­гаа) хоёр-хоёр барилгашадые үгэхэ гэжэ хөөрэлдөөд бай­тарнь, колхозойнь түрүүлэгшэ Сыбык Дарбаков түсэлгүйгөөр барилга эхилхэгүйбди гээд таһа арсаба ха. Тиихэдэнь Мар­май Хамаевич өөрөө найман ангиин багтахаар түсэл зохёо­жо, дахин дүтэлхэдэнь, Сыбык Сыденович баталалгагүйгөөр болохогүй гэбэ. Иихэдэнь яаха гээшэб? Теэд яаха аргагүй ха­маг харюусалгыень бэе дээрээ абажа үйлэдэхэ гэжэ шиидээд, өөрынгөө тамга ба гар табижа, 1957-1958 онуудта һургуулида шэнэ залгалаа баригдаһан бай­на. Жараад жэлэй үнгэрөөшье һаа, мүнөө болотор тэрэ һургуулидань хүүгэд номоо үзэһөөр зандаа. Мармай Ха­маевичай 2013 ондо Аха ню­таг айлшаар ошоходонь, тэрэ һургуулинь зандаа байжа бай­хадань, хүхижэ гэртээ бусаһан бшуу.

Аха аймагай Болбосоролой таһагай дарга Мармай Хамаевич Жамьянов

Залуу мэргэжэлтэдые залан дэмжэгшэ

Тэрэ үедэ үшөө нэгэ шиидхэгдээгүй асуудалнуудай нэгэн гэхэдэ, хүдэлхэеэ ерэһэн ажал­шад оройдоо тогтодоггүй бай­ба.

“Холын Ахын аймаг руу олон лэ залхуу, архида дуратай багшанар сүлүүлэгдэдэг бай­гаа. Хоёр жэлэй туршада иимэ мэргэжэлтэдтэй тэмсэхэ саг болоо, тиигэжэ 11 хүн ажалһаа болюулаа. Өөрынгөө һанаанда заал һаа хүрэжэ, Горький, Мо­сква хотонуудта багшанарай дээдэ һургуули дүүргэһэн за­луу мэргэжэлтэдтэй болоо бэлэйбди. Һургуулиин за­хиралнууд баһа байд гээд лэ һэлгэгдэдэг байгаа. Зүгөөр һая Улаан-Үдын багшанарай дээдэ һургуули дүүргэһэн Дондок Дашиевич Лыгденовые урин абаашажа, захирал болгожо томилоо һэм”, - гэжэ наһатан хөөрэнэ.

Ахын аймагай ажаһуугшадай тоо үсөөншье һаа, тэдэ булта аймагаар тарашанхай байгаа. Тэрэ сагта хаанаһаа ав­тоунаа байхаб, бүхы унаань мо­рин лэ байгаа һааб даа. Тиигэ­жэ нэгэшье үхибүү һуралсалгүй үлөөхэгүй гэжэ шэнээршье ба һэльбэн заһагдажа байһан эхин шатын һургуулинуудые мори унажа эрьехэ саг һайса болодог байгаа ха.

“Тэрэ сагай байдал гээшэ хаанашье адлирхуу байгаа ха юм. Хамтын байрада байрла­даг үхибүүд ганса зутараан сай уугаад, һарын нэгэ да­хин, хаа-яа хоёр дахин тал­хатай шүлэеэ эдидэг байгаа. Үхибүүдэй гэдэһээ үлдэхэгүйн тула эдеэнэйнь түлбэри 30 солхообһоо 60 хүрэтэр нэмэ­хээ һанахадам, гэртэхин ба колхозой түрүүлэгшэнэр ар­сабад. Бага салинтай, олон үхибүүдтэй гэртэхин түлэжэ шадахагүйгөө мэдүүлээ һэн. Аха нютагай уларил ото һэлгэжэл байдаг дээрэһээ хам­тын ажахы болохогүй - тэрээн тухай һанахашье юумэн үгы. Ажаһуугшадай ори ганса ол­зонь гэхэдэ, үбэлэй сагта Ир­кут ба Аха гэһэн мүрэнүүдэй хүрэхэдэ, райпогой ашаа шар­га тэргээрээ шэрэдэг байгаа. Тиихэ үедэ аймаг соо ори ган­са шарга тэргэ байгаа. Энэньшье баһа бэлэн хэрэг бэшэ, хүндэ хатуу, жэшээнь, нэгэ хүндэ ашаатай дүрбэн мори даалгагдаха, тэрэнь гэнтэ саһа, һалхи шуурганай бо­лобол, урда ябаһан шаргаа харахагүй. Ехэнхидээ эдеэнэй зүйлнүүд шэрэгдэдэг: талхан, гутал, хубсаһан, архи. Эдээн сооһоо тон һайнаар наймаа­лагдадаг юумэниинь гэхэдэ, архинь. Һуралсалда хэрэгтэй номуудые шэрэжэ үгэхэгүй, юуб гэбэл, номуудые шэрэхэ­дэ, нэгэшье олзо ородоггүй тула, тэрээн дээрэһээ райпо­гой түрүүлэгшэтэй һайса то­осолдожо байжа, һанаһанаа бэелүүлдэг һэм”,- гэжэ ахатан тэмдэглэнэ.

Урдалхуу һанаан бодолтой

Олон лэ юумэ хөөрүүлжэ бэшэхээр байна, теэд сони­ноймнай хуудаһанда хүнэй бүхы намтар яагаад багтаажа бэшэхэбши даа. Тиибэ яабашье, хэдэн жэшээнүүд дээрэ тогтое. Мармай Хамаевич улас дотор тон түрүүшын Өөрлигэй һургуули “Украина” гэһэн ки­нопроектортэй болгоо, “Артек” лагерь ошохо хоёр путёвко Обком комсомолой шугамаар абажа шадаа бшуу. Теэд тэдэ хоёр үхибүүдэй гэртэхиндэ мүнгэн үгы дээрэһээнь рай­комой ба райисполкомой на­муудай һайгаар хоёр-хоёр мянган түхэриг мүнгэ Мар­май Жамьянов нэхэжэ аба­жа шадаа. Зүгөөр эдэ хоёрые Улаан-Үдэ хүрэтэр асарха хүнэй олдохогүйдэ, өөрынгөө мүнгөөр абажа ерэһэн байна. Томо ахалагша ангинуудай хүүгэдые Өөрлиг-Байгал-Эрхүү-Улаан-Үдэ гэһэн харгыгаар түрүүшын аян замай поход эмхидхэһэн бшуу. 1957 ондо тон түрүүшын ГАЗ-66 гэһэн авто-унаатай болгоһон түүхэтэй.

Мармай Хамаевичай залуу һайхан хаһань долоон жэлэй туршада Аха һайхан нютагта үнгэрһэн байна. Ехээр үбдэжэ, наашаа Улаан-Үдэ ерэһэн юм. Тэрэнэй удаа гараа хабсараад һуугаагүй даа. Удаань Яруунын, Северо-Байкальскын, Баунтын аймагуудай һургуулинуудаар хүдэлхэдөө, баһа шэнээр һургуулинуудые барижа, тэдээн­дээ шэнэ түхеэрэлгэнүүдые абажа табиха сагууд болоо.

1961 ондо Яруунын Тэ­лэмбын найман жэлэй һургуулиин захиралаар томи­логдоо. Эндэхи һургуулиин байшан хуушан байһан дээрэһээ шэнээр найман жэлэй һургуули барюулаа, шэнэ ЗИС- 5 авто-унаатай болгоо. Орхисооной хоёр таһалгатай томо гэр заһабарилжа, һургуулиин мастерской болгоһон байна.

1964 ондо Нарһатын дун­да һургуулиин захиралаар хүдэлхөөр эльгээгдэбэ. Энэ һургуули 1200 шабинартай байгаа. Һуралсалай жэлэй хугасаа соо гурбадахи захиралынь боложо, хүдэлжэ эхилээ. Эндэ нэн түрүүн нэгэ шабииень һургуулиһаань болюулаа, гур­бандань шанга выговор үгэжэ, сэгнэлтэнүүдыень доошонь болгоходонь, һургуулинь жу­рамтай боложо эхилһэн байна. Эндэшье баһа шэнэ һургуули барюулаа. Улаан-Үдэһөө шэнэ бараа ба түхеэрэлгэнүүдые абаашаһан бшуу.

Тэрэнэй удаа Улаан-Үдэ бусажа, индустриальна-баг­шанарай техникумэй захира­лай орлогшоор, хүдөө ажахын дээдэ һургуулида һуралсалай таһагые даагшаар хүдэлөө. 1967 ондо дахинаа һургуули руу бусаха саг болоо. Тиигэжэ хоёр жэлэй туршада Романов­ка нютагта Витимэй дунда һургуулида багшалаа, 1968 ондо найман жэлэй Майлын һургуулиин, удаань Зунху­райн дунда һургуулиин за­хиралаар, Баунта аймагта хамтын байрын эрхилэгшээр, һүүлдэнь найман жэлэй Усть-Джилиндын һургуулиин захи­ралаар хүдэлөө. Эдэ нютагуу­даар баһа шэнэ һургуулинууд баригдажа, тэндэнь шэнэ­эр түхеэрэлтэнүүд абажа табигдаһан бшуу.

Эдэ олон жэлнүүдэй хугасаа соо 3,5 мянган үхибүүдтэ ном һудар заагаа. Эдэнь СССР үеын гушан яһатанай хүүгэд болоно. Үхибүүдтэ сэгнэлтэнүүдые та­бихадаа, ноёной гү, али юрын ажалшанай үхибүүн гэжэ илгангүй, ганса ухаагаарнь, мэдэ­сээрнь сэгнэдэг байгаа.

Өөрөө Мармай аха Раиса Афанасьевна нүхэртэеэ гур­бан һайхан үхибүүдые түрэжэ, хүлыень дүрөөдэ, гарыень ган­загада хүргэжэ түбхинүүлээ, хүмүүжүүлээ. Булта аба эжын­гээ харгыгаар багшанарай дэ­эдэ һургуули дүүргэһэн, харин мүнөө наймаа эрхилдэг ажал­тайнууд.

Ехэнхи шабинарынь бэр­хэ мэргэжэлтэд боложо, олон шэглэлээр хүдэлнэ: эрдэ­мэй, экономикын, медици­нын гэхэ мэтэ. Тэдэнэй тоодо профессорнүүд, багшанар, эм­шэд, ажахын хүтэлбэрилэгшэд, дээдэ һургуулинуудай, ба­рилгын эмхинүүдэй захирал­нууд байна. Улас дотороо ба тэрээнһээ гадуур хүдэлдэг, ула­сай, СССР-эй, РСФСР-эй үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн ша­бинарынь олон.

Дайнай ветеран Мармай Хамаевич Жамьянов гүрэнэй нэрэ зэргэдэ хүртөөгүйшье һаа, бүхы наһаяа эрдэм һуралсалда зорюулжа, намай уряалаар, Со­циалис Ажалай Герой Вален­тина Гагановаһаа жэшээ абан хүдэлөө бшуу.

Гэрэл зурагууд гэр бүлын архивһаа абтаба