​Бэшүүр аймагай Харланай һургуулиин хүүгэд шалгарба

29 -дэхи Буряад гимназиин һурагша Аяна Бадмаева болон Үбэр Байгалай хизаарай Дээ­дэ Шаргалжан сомоной Жанна Дашицыренова гэгшэд аха дүүнэртээ хониной арһаар дулаа­хан сээжэбшэ шадамар бэрхээр оёно. Эдэ хоёр бэлигтэй басагад болон үшөө 600 гаран үхибүүд Буддын шажантанай зан­шалта Сангхын үүсхэлээр эмхидхэгдэдэг “Эхэ хэ­лэн – манай баялиг” гэһэн нааданда хабаадаа. Үнгэрһэн гарагай 7-до ээлжээтэ 25-дахи наадан боложо үнгэрөө.

Ивалгын дасанда ор­шодог “Даша Чойнхор­лин” гэһэн Буддын ша­жанай ехэ һургуулиин танхимда тус хэмжээ ябуулга 2014 оной октябрьһаа үнгэргэгдэжэ эхилээ һэн.

24 дүгээр Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев иимэ удха шанар ехэтэй энэ наа­дамые эгээл түрүүн һанажа, өөрын үүсхэлээр эмхидхэжэ эхилээ һэн. Һуралсалай жэ­лэй хугасаа соо хэдэн дахин болодог тус хэмжээнүүдые уласаймнай эбээн тэдхэг­шэд дэмжэжэ эхилээ. Энэ­шье удаа Буряад Уласай Тол­гойлогшын болон Засагай газарай захиргаан манай “Буряад үнэн” Хэблэлэй бай­шантай хамта наада мүнгөөр тэдхэбэ.

Засагай газарай туһа

600 гаран хабаадагша­дые амаршалхаяа нээлгын баяр ёһололдо олон үндэр айлшад суглараа. Эдэ хэд бэ гэбэл, Буряад Уласай Толгойлогшын болон За­сагай газарай захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Баир Цыре­нов, Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева болон бусад ерээ.

Баир Цыренов абаһаар лэ Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевтэ аргагүй ехэ ба­ярые хүргэбэ. Юуб гэхэдэ, Буддын заншалта Сангха буряад хэлэ хүгжөөлгэдэ ехэ анхарал хандуулна бшуу. Хэлэеэ хүгжөөхэ талаар ажал ганса багшанар ябуул­ха бэшэ, мүн засаг газарай хүтэлбэрилэгшэд, аймагу­удай засаг дарганар болон сомон дарганар бүтээхэ ёһотой гэжэ Баир Цыренов тэмдэглээ.

- Буряад Уласай Заса­гай газар, илангаяа Тол­гойлогшо Алексей Самбу­евич Цыденов энэ асуудал анхаралтайгаар шиидхэхэ гэжэ оролдоно. Һүүлэй үедэ буряад хэлэ хүгжөөлгэдэ дамжуулагдаһан мүнгэн ехэ болгогдоно. Олон то­ото хэмжээ ябуулганууд буряад хэлэ, ёһо заншал һэргээлгэдэ нүлөө үзүүлнэ гээд һанагдана. Саашадаа­шье уласай Толгойлогшо, За­сагай газар энэ бэрхэшээлтэ асуудалда туһалха, - гэжэ Баир Цыренов мэдүүлээ.

Дамба Аюшеев хүндэтэ айлшантай бүхы суглараг­шадые танилсуулаа. Япон гүрэндэ сумо барилдаагаар бэеэ һорижо байһан Ана­толий Михаханов һаяхана түрэл Буряадтаа бусаад бай­на. Мүнөө үедэ заншалта Сангхатай нягта харилсаа холбоотойгоор хүдэлжэ эхи­лэнхэй. Энэ удаа тэрэ буря­ад хэлэнэй наадамда ерэжэ, эдир хүбүүд, басагадые ур­машан хараһан байна. Тэрэ үнинэйшье иимэ олон бу­ряад үхибүүдые нэгэ доро хараагүй байгаа ёһотой.

- Анатолий хадаа 285 ки­лограмм шэгнүүртэй, 193 сантиметр үндэр хүбүүн юм. Иимэ томо хүн Үбэр Монголдо, халха монгол­нуудта, Хальмагта, Тывада үгы гээшэ. Бидэ булта энэ ушараар омогорхожо ябаха болонобди. Үшөө нэгэ омо­горхохо юумэн гэхэдэ, бу­ряад нютаг хэлэеэ мэдэлгэ болоно. Тиимэһээ энэ наада үнгэргэнэбди, - гэжэ Дамба Аюшеев мэдүүлнэ.

Шэнэ шатанууд нэмэгдээ

Наадамай эхиндэ Дамба Аюшеев шэнэ гуримууд ту­хай тобшохоноор хөөрэжэ үгэбэ. Суута уран зохёолшо Расул Гамзатовай үгэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн “Тохорюу­нууд” гэһэн дуун олон тоото хэлэнүүдтэ оршуулагдаһан байна. Байгша жэлдэ сон­гоол нютаг хэлэн дээрэ Мүрөөшын дасанда ор­шуулагдаа. Харин тус хэм­жээ ябуулгада хабаадаһан үхибүүд тэрэниие өөр өөрын нютаг хэлээр дуулаха даа­баритай байгаа. Гадна ород эстрадын мэдээжэ дуунуу­дые баһа өөрын нютаг хэлэн дээрэ оршуулаад, хангюур­даха гэһэн үшөө нэгэ шал­галта хабаадагшад дабажа гараа.

Тус хэмжээ ябуулга буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ гэһэн зо­рилго тухай Янжима Ива­хинова хөөрэнэ. Буряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат һургуулида олон жэлдэ багшалһан Янжима Цыдендамбаевна түрүүшын үдэрнүүдһээ эмхидхэгшээр хүдэлнэ гээд хэлэхэ шухала.

- Нэгэ үедэ бидэ мультфильмүүдые оршуулха да­абаринуудые үгэдэг һэмди. Удаань Ородой суута уран зохёолшодой, илан­гаяа Лев Толстойн, Алек­сандр Солженицынэй ба­гахан бүтээлнүүдые нютаг хэлэнүүд дээрэ хэлүүлээбди. Харин мүнөө дуунуудай үгэнүүдые оршуулуулнаб­ди. Энээнһээ гадна 25-дахи урилдаанда үшөө нэгэ илгаа бии. “Табан хушуу мал” гэһэн нэгэ ехэ сэдэб абаад, тэрээ­гээрээ 140 асуудал бэлдээд, блиц гуримаар үхибүүдые харюусахыень дурадхаабди. Харюуень нэгэ үгөөр хэлэхэ уялга табигдаа. Удаань энэ мэдэсыень үгүүлэл соо ору­улжа, алдуутайгаар бэшэ­эд, заһахыень дурадхагдаа. Гурбадахи даабаринь гэхэ­дэ, мэдүүлэл соо хэрэглэжэ һурахын, өөһэдынь бэлиг ха­руулхын тула рифмэнүүдые үгэжэ ерээд, тэдээндэнь урдань үгэнүүдые табижа, шүлэгэй түхэл оруулхыень үгөөбди. Иигэжэ нэгэ сэдэбэ­эр үргэн мэдэсэтэй болгохо­ёо оролдообди, - гэжэ Янжи­ма Ивахинова мэдүүлнэ.

Расул Гамзатовай үгэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн "Тохорюунууд" гэһэн дууе буряадаар гүйсэдхэнэ

Мэдээжэ дуунууд буряадаар зэдэлээ

“Ород дуунуудые буряа­даараа дуулая” гэһэн шата бусадһаа удаан үнгэрөө. На­адамда хабаадаһан бүхы 53 команда “Тохорюунууд” гэһэн дуу гүйсэдхөө.

Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева энэ шатада шүүгшээр һуужа, үхибүүдэй бүтээһэн ажал үндэрөөр сэгнэбэ. Нии­тын сүлжээндэхи хуудаһан соогоо энээн тухай тэрэ мэдүүлһэн байна.

“Батошка, Батошка, хар­тошкаё малтахаа ошоё! – гэһэн дуун намда ехэ һайшаагдаа. Хурамхаан аймагай Сэндэма Олмоева болон Янжима Ибра­гимова, Захаамин аймагай Намсарай Цыренов, Бэшүүр аймагай Барас Даиндаров, Улаан-Үдэ хотын Буянто Гунтупов гэгшэд һайханаар дуулаа гэжэ һананаб. Мүн Эрхүү можын Оһын аймагай Үбэсын һургуулиин шабинар хэдэн дуунуудые хангюурда­жа, булта шүүгшэдые гайху­улаа, - гэжэ Соёлма Дагаева тэмдэглээ.

Үнэхөөрөө, Үбэсын һургуулиин шабинар аяар табан дуунһаа бүридэһэн попурри гүйсэдхөө. Һонирхолтой гэхэ­дэ, Үбэсын басагад нааданай бүхы шатануудта хабаадажа, дуунай урилдаанда нэгэ бага гээгдэн алдаа. Хэды тиигэбэ­шье шүүгшэд дүн гаргалгаяа орхижо, тэдэниие шагнаа. “Катюша”, “Старый клён”, “Надежда”, “Крокодил Генын дуун” болон “Чунга Чанга” гэһэн дуунуудай зэдэлжэр­хихэдэнь, залаар багтахыса һуугшад телефонууд дээрэ буулгажа эхилээ һэн.

Эрхүү можын басагад дуугаа бэлэглэбэ

Дуулаһанайнь удаа баруун буряад угсаата үхибүүдтэй бэлигтэй хүгжэмшэн, дуушан Лудуп Очиров хөөрэлдэһэн байна. Үбэсын басагад тэрэ­нэй зохёохы ажалтай һайн та­нил байһанаа мэдүүлээ, тэдэ дуунуудыень ходо шагнадаг, дууладаг байшоо. Дуратай артисттайгаа тэдэ зураг бу­улгуулжа, баяртайнууд бай­гаа һэн. Лудуп хадаа Үбэсын эдиршүүлые хэжэ байһан ажалаа бү хаягты, бэрхэнүүд байнат гэжэ магтаа.

Шэнэ энэ шатын удаа Үбэсын үхибүүд түрүү һуури эзэлээ. Улаан-Үдэ хотын суглу­улагдамал "Тэрэнги" бүлэгэй 1-дэхи бүлгэм, Бэшүүр айма­гай Харланай үхибүүдэй бүлэг шангай һууринуудые эзэлээ.

Нааданай үедэ

Уран гартай үхибүүднай

“Уран гартан” гэһэн ша­тада басагад арһаар юумэ оёжо, урматай ажал хэнэ. Табан шатаһаа бүридэһэн арһа элдэлгэ - хүнгэн хэ­рэг бэшэ юм. Мартагдажа байһан хэрэгые тус наада­най эмхидхэгшэд һэргээжэ байһаниинь һайшаалтай. Ивалгын дасанай мэргэжэл­тэдэй бэлдэһэн тусхай кино хэмжээ ябуулгын сайт дээ­рэ табигданхай. Энээн дээрэ үндэһэлжэ, хабаадагшад гэр­тээ хониной арһа элдэнэ.

Би анха түрүүшынхиеэ энэ нааданда хабаадажа бай­наб. Эжы абатаяа суг хамта элдэһэн арһаа абаад ерээб. Үшөө тиихэдэ ажалдаа хэ­рэглэхэ утаһа, зүү, хурабша асаранхайб, - гэжэ 7-дохи ангиин һурагша, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай командын гэшүүн Сарана Анандаева хөөрэнэ. – Эндэ һая ороһон хүнүүд бээлэй оёхо гэһэн даабари абаабди. Хайшан гээд ажал хэхэб гэжэ нэгэ шүүгшэ һайнаар ойлгу­улжа үгөө.

Олохон басагад энэ на­аданда дуратайгаар хабаа­дажа, хэдэн дахин Ивалгын дасан ерэнэ. Жэлэй эхиндэ тэдэндэ эрэ хүнэй үмдэхэ нэхы дэгэл (дублёнко) оёхо даабари үгтэһэн байна. Оё­долой онол аргануудтай танилсаһан басагад энээ­ниие оёод, асаржа харуулаа. Үрдеэгүйшүүл оёжо эхилһэн зүйлнүүдээ абаад ерэжэ, саа­шанхи ажалайнгаа шатануу­дые багшанарта заалгаа.

Ивалга аймагай Нам­жил Балданогой нэрэмжэтэ Оронгын дунда һургуулиин 9-дэхи ангиин һурагша Ба­ира Токтохоева гоё гэгшын нэхы дэгэл оёжо, олониие гайхуулаа. Тэрэ тус наадам­да дуратайгаар хабаадана, мүнөө 10-дахияа эндэ ерээ.

Токтохоева Баира

Намайе багша Людмила Жимбиевна Галсанова юумэ оюулжа һургаа. Багшын хүршэнэр хони баридаг юм. Тэдэ арһаараа хубаалдадаг. Мүнөө эрэ хүнэй дэгэл оё­ходомни хүндэшэг байгаа. Газаахииень торгоор хээб, үнгыень өөрөө шэлэн аба­аб. Энээниие хайшан хэхэ­еэ мэдэнэгүйб: худалдажа­шье, һургуулиин музейдэ үгэжэшье болохоб, - гэжэ Ба­ира Токтохоева хөөрэнэ.

Нэхы дэгэл оёһон хаба­адагшад гэртээ сээжэбшэ оёхо гэһэн даабари абаад ошоо. Үрдеэгүй һаа, ерэхэ наадамай үедэ тэдэ ажалаа үргэлжэлүүлхэ. 29-дэхи Бу­ряад гимназиин 7-дохи ан­гиин шаби Аяна Бадмаева нааданай үедэ сээжэбшэ эс­хэжэ эхилээ.

Энэ сээжэбшэ оёод, хүдөөдэ ажаһуудаг аха дүүнэртээ бэлэ­глэхэб. Үбэлэй хүйтэндэ үхэр малаа харахадань, дулаан бай­ха гэжэ һананаб, - гэжэ Аяна Бадмаева хөөрэнэ. - Багша Сэсэгма Балдановна Балда­нова оюулжа һургаа. Минии хүгшэн эжы уран гартай, бүхы юумэ оёдог байгаа гэжэ гэртэхимни хөөрэдэг. Би баһа шадамар бэрхэ оёдол­шон болохо һанаатайб.

Үбэр Байгалай хизаарай Улаан Сүхын аймагай Дэ­эдэ Шаргалжан нютагһаа ерэһэн 6-дахи ангиин шаби Жанна Дашицыренова дүү хүбүүндээ сээжэбшэ оёжо эхилээ. Тэрэ 4-дэхиеэ энэ на­аданда ерэһэн байна.

Оёһон дублёнкоёо хэндэ­шье үгэхэгүйб. Өөрөө үмдөөд ябахаб. Энээниие оёходомни, багша Надежда Нанзытовна Нимбуева болон эжы абамни туһалаа, - гэжэ Жанна хэлэ­нэ.

Уран гартай басагадай дунда Сэлэнгэ аймагай Жар­галантын дунда һургуулиин Дари Доржиева гурбадахи һуурида гараа. Баира Ток­тохоева 2-дохи һуури эзэ­лээ. Буряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат һургуулиин Алтана Буянтуе­ва түрүүлээ.

Уран гартай басагадһаа гадна хүбүүд дархан байһанаа харуулаа. Тэдэ морин агтын дэлһэ, арһа хүлһэнһөөнь сэбэрлэхэ, хатаһан шорой тооһо хир­ман унагааха хэрэгсэл (хусу­ур, хирмуур (скребок)) дар­халаа.

Мүн уран баримал мүрысөөн олондо һайшаагдаа. Хабаадагшад хорхой шу­муулай дүрэ баримал пла­стилинээр урлаад ерээ. Ха­рин наадамай үедэ тэдэндэ шэнэ дүрэ пластилинээр бүтээлгэдэ хоёр часай саг үгтөө. Бүхы үхибүүд шада­мараар хэдэг байһанаа гэр­шэлээ.

Һайхан жэшээ харуулба

“Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай бүлгэмэй гэшүүн, 4-дэхи ангиин һурагша Яна Мархадаевагай уран барима­лай урилдаанда түрүүшүүлэй тоодо ороһондонь бидэ баяр­тайбди. Иигэжэ манай Хэблэ­лэй байшан түрүүшынхиеэ үхибүүдээ суглуулжа, ехэ наа­данда оролсобо гээшэ. Манай хүүгэд яһала һайнаар Расул Гамзатовай “Журавли” гэжэ дуу буряадшалаад дуулаа. Уран гоёор уншалгын урил­даанда Этигэл хамбада заль­барал уншажа, баһа шадамар бэрхээр бэеэ харуулаа. Тии­хэдэ “Табан хушуу мал” гэһэн блиц-урилдаанда эрдэм мэ­дэсэеэ харуулжа шадаа.

Яна Мархадаева ба Сара­на Анандаева хоёрһоо гадна “Буряад үнэнэй” бүридэлдэ Арюна Гындынцыренова, Адиса Дугарова, Марат Суга­нов, Амина Шегимова, Инес­са Атрикова, Намсарай Эр­дынеев ороһон байна.

“Буряад үнэнэй” жэшээгээр түрэлхи хэлээ заадаг Буряадай багшын колледжын, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин багшанар, ИМБТ СО РАН-ай эрдэмтэд, Засагай албан газарнуудай ноёд һайд өөһэдынгөө үхибүүдые тус нааданда хабаадуулхыень уряалнабди.

"Буряад үнэнэй" команда

Түрүүшүүл тодороо

Хаалтын баяр ёһолол хүлеэжэ байһан үхибүүд бэе бэетэеэ дүтөөр танилсажа, суг хамта наадаһан байна. Үшөө тиихэдэ ирагуу һайхан хоолойтой үхибүүд суглараг­шадые уярма дуунуудаараа баясуулаа.

Нааданай гуримаар, урил­даанда хабаадаһан бүхы ко­манданууд шанда хүртөө. Мэдээжэ сумо барилдааша Анатолий Михаханов, Буря­ад Уласай Толгойлогшын бо­лон Засагай газарай захир­гаанай хүтэлбэрилэгшын орлогшо Виктор Аюшеев, “Буряад үнэн” Хэблэлэй бай­шанай захиралай уялгану­удые саг зуура гүйсэдхэгшэ Баяр Ширапов, Бандида Хам­ба лама Дамба Аюшеев гэг­шэд шангуудые барюулба.

«Буряад хэлэн» гэжэ но­минацида зургаан эрхим бүлэгүүд элирүүлэгдээ. Хэ­жэнгэ аймагай Чисаанын дунда һургуули, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимна­зи, Зэдэ аймагай Доодо-Бур­галтайн дунда һургуули, Бу­ряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат, Бэшүүр ай­магай Харланай үхибүүдэй бүлэг болон Хэжэнгэ аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Жэмбүүр» бүлгэм тусхай шангуудта хүртөө.

Харланай команда Хамба ламатай

Этигэл хамбада зальба­рал, Доншуур маани, Сага­ан Дара эхын магтаал ун­шалгада Хэжэнгын дунда һургуулиин «Үетэн» бүлгэм шалгараа. Модоной дар­хашуулай дунда Сэлэнгэ аймагай Ноёхоной дунда һургуулиин шаби Арья Да­шиев түрүүлээ. Уран ба­рималда Хэжэнгын дунда һургуулиин «Жэмбүүр» бүлгэмэй Адиса Рампило­ва эрхимлээ. Хамба ламын шан абалгын тэмсээндэ Зэдэ аймагай Гэгээтын дунда һургуулиин Арсений Чой­донов 1-дэхи һуурида гараа. Бүхы шатануудай удаа 2-3-дахи һууринуудые Хэ­жэнгын дунда һургуулиин “Жэмбүүр” болон “Үетэн” бүлгэмүүд эзэлжэ шадаа. Бэшүүр аймагай Харланай үхибүүдэй бүлгэм түрүү һуурида гараа. 10, 20 болон 30 мянган түхэригэй шангу­уд түрүүлһэн бүлэгүүдтэ ба­рюулагдаа.

Удаадахи урилдаанай шэнэ даабаринууд

Удаадахи наадан ноябри­ин 17-до болохо. Тэндэ шэнэ урилдаан болохо гээд эмхид­хэгшэд мэдүүлнэ.

Минии Шаргалжан ню­таг хэлэнэй толи гараа. 6500 үгэтэй «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотодо хэблэгдээ. 8 сарын 26-да Үндэһэтэнэй номой санда «Мөрөөч, Хилгант нютагуу­ды буряад-ород хэлэнэй то­литай» танилсалгын баяр үнгэржэ, нютагай зондо тараагдаа. Мүнөө хэблэлдэ Харлан, Ноёхон, Баргажа­най Улан нютагуудай толи­нууд тушаагданхай, - гэжэ Дамба Аюшеев мэдүүлээ. – Удаадахи наадамда ерэһэн үхибүүдтэ нютаг хэлээрээ 5 хуудаһа хүрэтэр туужа, рас­сказ, очерк, эссе бэшээд ерэ­хэ даабари үгэнэб. Нютагай хэлэнэй хэды үгэ орооб, бая­лигыень, удхыень шалгахаб­ди.

Оёдолшод ерэхэ һарада сээжэбшэ оёжо, үмдөөд ерэ­бэлнь, һайн байгаа гэжэ эм­хидхэгшэд мэдүүлнэ.

“Буряад үнэн” Хэблэлэй байшан 25-дахи нааданай эбээн тэдхэгшэдэй нэгэн байгаа. Энэ буянта хэрэгтэмнай туһа хүргэһэн Буряад Уласай Хүдөө ажахын болон э деэ х оолой яаманда (сайд Д.-Ж.Ш. Чирипов), “Үльдэргэ ” СПК-да (хүтэлбэрилэгшэ Б.Ц. Будажанаев), «Молоко Бурятии» ОАО-до (юрэнхы захирал А. Л. Раднаев), «Объединённые фермеры» гэһэн ООО-до (хүтэлбэрилэгшэ В.Б. Жалсараев), «Митра» гэһэн ООО-до (хүтэлбэрилэгшэ Н.Б. Бумбеев) баярые хүргэнэбди!

Анна Огороднигой, Борис Балдановай  гэрэл зурагууд