​​Базар Барадинай уншалганууд

Элитэ буряад эрдэм­тэн, гүрэнэй, ниитын ажал ябуулагша ба уран зохёолшо Базар Барадинай 140 жэлэйнь ойн баярта зорюулагдаһан “Буряад хэлэн: түүхэ ба хүгжэлтэ” гэһэн можонууд хоорондын эрдэм шэнжэл­гын хуралдаан Ага тойрог­то үнгэрөө.

Эндэ Ага тойрогой, Бу­ряад Уласай болон Эрхүү можын эрдэмтэд, багшанар, буряад хэлэндэ хабаатай мэргэжэлтэд хабаадаа. Үдын урда тээ пленарна зүблөөн үнгэрбэ.

Нэн түрүүн Ага тойро­гой захиргаанай ниигэмэй хүтэлбэриин таһагай дарга Билигма Будаева сугларһан айлшадаа хани халуунаар амаршалжа, Агын Буряадай тойрогой буряад хэлэнэй хүгжэлтэ, байгуулга тухай элидхэл хэбэ.

Ага тойрогто жэлэй хоёр дахин буряад хэлэнэй габ­шагай һара үнгэрдэг юм. Сентябриин тэнһээ эхилэ­эд, элдэб хэмжээ ябуулга­нууд үнгэргэгдэжэ, иимэ эрдэм дүршэлгын хурал­даагаар дүн согсологдодог. Харин Сагаан һарын на­аданда зорюулагдажа, үшөө буряад хэлэндэ хабаатай хэдэн хэмжээнүүд эмхид­хэгдэдэг. Жэл бүри түрэлхи хэлэеэ хүгжөөлгын шэнэ хэмжээнүүд нэмэгдэжэ, габ­шагай һара үргэдхэгдэдэг.

- 2014 онһоо эхилээд, бу­ряад хэлэ хүгжөөлгэдэ 200 мянган түхэригһөө эхилээд, мүнөө 680 мянган түхэриг засаг түрын талаһаа гар­гашалагдажа, олон хэмжээ ябуулганууд бүтээгдэнэ. Эхин шатын ангинуудай бо­лон 7-8-10-дахи ангинуудта шудалха шэнэ технологиин аргаар бүтээгдэһэн номууд абтагдаа, - гэжэ Билигма Ба­тордоржиевна мэдээсэбэ.

Урда жэлнүүдтэ үнгэргэгдэһэн энэ хуралдаанда оруулагдаһан һанамжа дурад­халнууд хараада абтагдажа, шэнэ һалбариин секцинүүд энэ үдэр ажаллана. Тиигэжэ “Базар Барадинай эрдэм гэ­гээрэлэй ба ниитэ хүгжэлтэ”, “Хэшээлһээ гадуур һуралсалда үхибүүдэй сэдьхэл ба оюун ухаа хүгжөөхэ онол арга тухай”, “Базар Бара­динай Ага нютагай со­ёлой ба түүхын хүгжэлтэдэ оруулһан нүлөө” гэһэн зан­шалта сэдэбүүдһээ гадуур “Үндэһэн тамирай хүгжэлтэ”, “Үхибүүдые хүмүүжүүлхын гэр бүлын заншалнууд” гэһэн шэнэ һалбаринууд байгуулагдаа.

Буряад хадаа түрэл хэлэеэ шудалха

Энэ хуралдаанда бу­ряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтэдэ шиидхэгдэхэ шу­хала олон асуудалнууд тодо­руулагдажа, буряад хэлэнэй байдал һайжаруулгын гол асуудалнууд, үхибүүдтэ бу­ряад хэлэ зааха элдэб шэнэ арга зүй (методико), оршон сагай эрилтын шэнэ онол аргануудые хэрэглэжэ, саашанхи хүгжэлтэдэнь нүлөө оруулха тухай хэлсэгдээ.

Хэрбэеэ анхан сагта бу­ряад хэлэнэй хүгжэлтэ гол түлэб эрдэм һуралсалай ха­раада табигдадаг һаа, мүнөө үедэ гэр бүлын харюусалга хандасаһаа тон ехээр дулды­дана гэжэ мэдэрдэг болоо.

- Юундэб гэхэдэ, гэртэхин тон түрүүшын багшанар гээ­шэ. Түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй, хэлэдэггүй гэртэхин нүгэл хэжэ байһандал адли гэжэ то­ологдодог. Эртэ урда сагһаа аба эжынэр үри хүүгэдээ ерээдүй байдалда дадхаажа, һургаха, мэдэсэ шадабари ойлгуулха ёһотой байгаа. Оршон тойронхи байгаали­ин байдал, ёһо гурим, арадай һургаал - түрэлхи хэлэн соо ха юм даа. Теэд түрэлхи хэ­лэеэ үхибүүдтээ заагаагүй гэртэхин үхибүүгээ дутуу хүмүүжүүлһэндэл адли бо­лоно бшуу, - гэжэ Ага тойро­гой захиргаанай ниигэмэй хүтэлбэриин таһагай дарга Билигма Будаева онсолбо.

Эдэ болон үшөө олон мүнөө сагта бүхы буряад зо­ной һанаа зобооһон асуудал тухай энэ хуралдаан дээ­рэ хабаадагшад мэдээсэһэн байна.

Үнэхөөрөөшье үндэһэн хэлэеэ мэдэнгүй, шудалангүй үндыһэн залуу түрэлхид саашадаа ямар заншалаар өөһэдынгөө үхибүүдые хүмүүжүүлхэ болоноб даа? Дутуу хүмүүжүүлэгдэһэн үхибүүд дутуу эрдэм мэдэсэ абажа, үндэһэн яһанайнгаа, угайнгаа захяа һүлдэ уһа руу хаяхал...

Хуули зүб мүрөөр тайлбарилха

Мүнөө зунай хаһада Федеральна Гүрэнэй стан­дартын ёһоор, 273 дугаар хуулида шэнэ нэмэлтэ ху­билалтанууд оруулагдаа. Тэрэниие арад зон буруугаар тайлбарилжа магад. Тиимэһээ багшанар, засаг түрэ, эрдэм һуралсалай мэр­гэжэлтэд, олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүд гээд арад зондоо, илангаяа залуу гэр­тэхиндэ зүб мүрөөр ойлгуул­ха тухай тойрогой захиргаа­най социальна хүтэлбэриин таһагай дарга Билигма Буда­ева онсолон тэмдэглээ.

- Манай тойрогто буряад хэлэнэй багшанартай хам­та сугларжа хөөрэлдөөбди. Энэ хуулиин нэмэлтэ буру­угаар ойлгогдожо байна. За­луу гэртэхин үхибүүмнай буряад хэлэ үзэхэ, үзэхэгүй гэһэн асуудалда һэлгэлтэ болоо гэжэ буруу ойлгоно. Хүн бүхэн түрэл хэлэеэ шэ­лээд үзэхэ гээд табигдаһан хубилалта болоно. Энээни­ие бүхы зондо ойлгуулжа, мэдүүлхэ шухала, - гэжэ Би­лигма Батордоржиевна мэ­дээсэбэ.

Зүб лэ даа, ши ямар яһанайбши, тэрэл яһанай үндэһэн хэлэеэ түрэл хэлэмни гэжэ мэдэрхэ, үгы гэбэл, уг гарбалдаа урбаһан мэтэ болоно ха юм. Тиимэһээ хара багаһаань яһатанай гүн үндэһэн мэдэ­рэл хүмүүжүүлхэ хэрэгтэй. Һурагшадай дунда түрэлхи хэлэеэ шэлэн шудалалга гэр­тэхинэй, олониитын, засаг түрын буряад хэлэнэй бай­далда, түрэлхи хэлэеэ мэдэ­хэ, шудалха, үзэхэ мэдэрэл байгуулха хандасаһаа эндэ дулдыдана ха юм. Түрэлхи һайхан хэлэеэ үзэхэ, шудал­ха, хүгжөөхэ асуудал манайл өөһэдын мэдэлэй.

Хэлэ мэдэхэгүйшүүлэй гэм бэшэ, гай гээшэ

Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Буря­ад хэлэ хүгжөөхэ түбэй хүтэлбэрилэгшэ, түүхын эрдэмэй доктор Александр Елаев хабаадагшадые ноябрь һара соо Улаан-Үдэдэ үнгэргэгдэхэ Буряад хэлэнэй 2 дугаар хуралдаанда (фо­рум) уриба. Эндэ зүбшэгдэхэ гол түлэб сэдэбүүдые тайлбарилан хэлэжэ үгөөд, ху­ралдаан ниитэ бодолгын ажал ябуулгада гүнзэгы удхатай байхыень онсолон тэмдэглээ.

- Мүнөө сагта буряад хэ­лээр үнгэржэ байһан хурал­даанда ород хэлээр дуугар­жа байха ушар таатайшье бэшэ байна. Хэлэ мэдэхэгүй хүнэй гэм бэшэ, бултанай ехэ гай гээшэ. Ород хэ­лэндэ зүрилдөөтэ байдал диилэхэгүйбди. Тиимэһээ энэ манай мүнөөдэрэй бай­дал. Агуу эрдэмтэн Базар Барадинай жэшээгээр бидэ ямаршье хүшэр дабаануу­дые дабажа, буряад хэлэ­еэ хүгжөөхэл ёһотойбди. Өөрынгөө шүлэн соо бусал­жал байнгүй, засаг түрын дэмжэлтын талаар ажал ябу­улхал шухала, - гэжэ Александр Афанасьевич мэдээсэбэ.

Мүн лэ эрдэмтэн Буряадай элитэ эрдэмтэн, уран зохёол­шо, ниитын ажал ябуулагша Базар Барадинай ажаябуул­га Буряад орондол үнгэрһэн хадань, энэ хуралдаан Буря­адта үнгэргэгдэхэл байгаа гэжэ хэлээд, Ага нютагай­хидта нютаг хүбүүнэйнгөө нэрэ мүнхэлэн, ниитэ ажал ябуулжа байһандань баярые хүргэбэ.

Ердын нааданда уриба

Эрхүү можын Байгал шадархи арадуудай соёл хүгжөөлгын мэдээсэлэй бо­лон инновациин таһагай хүтэлбэрилэгшэ Надежда Елтомоева эрдэмэй дүршэл- гын хуралдаанда хабаадаг­шадта хандажа, Эрхүү можо­до үнгэргэгдэдэг заншалта Ердын нааданууд тухай мэ­дээсэбэ.

- Ердын нааданууд болбол эртын урда сагай манай ара­дай заншалта наадан гэжэ буряадай эрдэмтэд Матвей Хангалов болон Дашини­ма Дугаров хоёрой эрдэмтэ ажалнуудаар дамжуулагдаа. Эдэ бүгэдые үндэһэлэн, энэ наадаяа һэргээгээбди. Да­шинима Санжиевич “Ердын наадан хадаа ганса буряад арадай бэшэ. Бүхы Евразиин арадуудай заншалта байда­лай наадан” гэжэ тэмдэглэ­дэг байһан. Тиимэһээ бидэ бүхы дэлхэйн арадуудай хабаадалгатай хэмжээ ябуулга болгонхойбди. Тус наадан Ород гүрэнэй болон Евра­зиин арадуудай ассамблейн харзалгада абтагданхай. 2017 онһоо Ород гүрэнэй аяншалгын хэмжээ ябуулга­нуудай литэдэ оруулагдан­хай, - гэжэ мэдээсэбэ.

Шэнжэлэгдээгүй сэдэбүүд олон

Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин багша, хэлэ бэ­шэгэй эрдэмэй кандидат Ла­риса Халхарова Дорно дахи­най түүхэ, хэлэ шэнжэлһэн, олониитын, гүрэн түрын ажал ябуулагша, Буряад-Монгол Уласай гэгээрэлэй түрүүшын комиссар байһан Базар Барадинай түүхэтэ намтар тухай элидхэхэдээ, гол түлэб бэлигтэй уран зо­хёолой талаар “Базар Бара­динай уран һайханай юртэм­сэ” тухай һонирхолтойгоор мэдээсэбэ. Үнэхөөрөөшье, Базар Барадинай олонии­тын ажал ябуулгадань ха­баатай эрдэмтэдэй олон шэнжэлгэнүүд бии, харин тэрэнэй уран зохёолнууд ту­хай шэнжэлгэнүүд тон үсөөн. Тиимэ һэн тула Лариса Цым­житовна эдиршүүлдэ энэ сэдэбээр шэнжэлгын ажал ябуулхыень дурадхаа. Тиигэ­жэ Базар Барадинай зохёохы зам манай буряад уран зохё­олой түүхэдэ ямар өөрын ху­бита оруулһан гээшэб гэжэ тодорхойгоор мэдээсэбэ.

Зүблөөн дээрэшье, мүн эмхидхэгдэһэн элдэб шэглэ­лэй дүхэриг дээрэ Агын Бу­ряадай тойрогто буряад хэлэ хүгжөөхэ ажалда багшанарай үүргэ тухай, хэшээлһээ га­дуур һуралсалда үхибүүдэй сэдьхэл, оюун ухаа хүгжөөхэ онол арганууд тухай болон буряад хэлэ хүгжөөлгын талаар амин шухала асуу­далнууд зүбшэгдөө. Базар Барадинай түүхэтэ намтар, буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ тэрэнэй оруулһан нүлөө ту­хай мэдээсэгдээ.

Жэшээтэ хэшээлнүүд дүршэл олгуулна

Хамтын суглаанай удаа зохёохы ажалай жэшээтэ хэшээлнүүд эмхидхэгдээ. Эндэ “Мориной тоног хэрэгсэлнүүдые һураар бүтээхэ дүримүүд” (багша - Жамбал Дашацыренов), “Заншал­та буряад хубсаһанай ёһо” (багша – Юмжидма Даши­нимаева), “Буряад маягтай хүүхэлдэйнүүдые бүтээхэ онол арганууд” (багша-Дул­ма Балданова) гээд дүршэлэй хэшээлнүүдтэ һурагшад, ою­утад, юрыншье зон ерэжэ, олоороо хабаадаа. Энэл үедэ Агын социальна һалбариин ажалтадай мэргэжэл дээшэлүүлгын институдай бай­шангай 2-дохи дабхарта “Бу­ряад хэлэ үзэлгэдэ сэсэрлиг – эхин шата – дунда шата холбоо ябуулга” гэһэн сэдэ­бээр дүхэриг шэрээ эмхид­хэгдээ. Эндэ сэсэрлигүүдэй, эхин шатын болон дунда һургуулиин шатануудта бу­ряад хэлэ шудалалгын жэшээнүүд харуулагдаа. Ага тосхоной “Үльгэр” сэсэрли­гэй, Агын 1-дэхи, 2-дохи дун­да һургуулинуудай болон Агын тойрогой интернат-гимназиин буряад хэлэ шу­далалга тухай мэдээсэлнүүд табигдаа. Дүхэриг шэрээгэй дүн согсолходоо, буряад хэ­лэнэй сэгнэлтын онол ар­гын жаса байгуулгын ажал үргэлжэлүүлхэ, хэлэ шудалалгын хэдэн шатын системэ байгуулха, түрэлхи хэлэ шу­далалгада оршон үеын шэнэ оньһото аргануудые хэрэ­глэлгэ улам гүнзэгырүүлхэ гэһэн асуудалнууд хэлсэг­дээ. Буряад хэлэ шудалал­гаар мүнөө ашаглагдажа байһан һуралсалай стандарт түрэлхи хэлэ шудалалгын хуулита шиидхэбэринүүдые тодорхойлолгодо туһа үгэхэ ёһотой гэжэ тэмдэглэгдээ. Хүүгэдэй “Үльгэр” сэсэрлиг­тэ ашаглагдаһан багашуулай буряад хэлэ мэдэсын лек­сикын даабаринууд хэблэл­дэ бэлдэхэ тухай һанамжа оруулагдаа. Мүн Агын интернат-гимназиин түрэлхи хэлэнэй хэшээлнүүдэй түсэлнүүдэй ажал ябуулгын дүршэл дэлгэрүүлхэ, ГТО мэтээр элдэб квест наадану­удые хэрэглэжэ, нютаг мо­жын хэмжээнэй наадануу­дые эмхидхэхэ болон бусад һонирхолтой һанамжанууд оруулагдаа.