​​Анатолий Михаханов: «Багшаяа энэ наһандань хүндэлхэ шухала»

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Эдэ үдэрнүүдтэ Японһоо бусаһан мантан бэетэй Анатолий Михаханов хүбүүмнай сэнхир экранһаа, сонин сэтгүүлнүүдэй хуудаһануудһаа буунагүй. Теэдшье гайхалтай бэшэ. Хорёод жэ­лэй туршада Япон Уласай гүн соо ажамидаржа, ажа­байдалай шэрүүн һургуули гаража ерэхэ гээшэ ехэ хэ­рэг болоно.

Мэнэ һая “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшан Толя айл­шалхадаа, һонин юумэнүүдые хөөрөөд гараба. Мүнөө үедэ сумогой орьёл өөдэ 80- яад зон, бултадаа монгол уг­саатан зүдхэжэ байна. Сумо­гой клубууд тус тустаа илгаа ехэтэй, ондо ондоонууд. Дүн хамтадаа нэрэтэй солотой таби гаран клуб бии. Тэдэ­нэй дунда гол тэмсээнүүд үнгэрнэ. Эдэ клубуудай хүгжэлтэнь ударидажа ябаа багшанарһаа дулдыдана. Өөрын гүнзэгы гүн ухаатай, журамтай, заажа ябаһан багшын үүргэ өөрсэ тусхай хүндэтэй. Юрэ нэрэ обого­орнь дурдангүй, багшал гээд хандадаг юм ха.

Сумо шудалхаяа ерэһэн хүн бүхэн агуу тамирша­дай алтан жасада ородоггүй гэжэ нэн түрүүн ойлгохо хэрэгтэй. Тиимэһээ амжал­та ба дабагдаагүй дабаанда зүрхөөрөө шунаха үлүү.

ЭРХИМ БАГШЫН ЭНЭРХЫ ХАНДАСА

Минии талаан боложо, тамиршан наһандаа хорин дүрбэ дахин Японой Импе­раторай гол шанда хүртэгшэ Китаноуми багшатай уул­зааб. Япондо намайе тодон абаһан сагһаа харалсажа, дэмжэжэ, өөрын хүбүүн мэтэ бөөмэйлжэ ябаа. Суг һурадаг зарим тамиршадай атаар­хахаш ушар бологшо. Хожо­мынь ехээр үбшэлөөд, хэб­тэриин болоод байхадань, ашынь харюулжа, ото хажу­удань байгааб, үргэлсөөб. Гурбан жэлэй саана наһан болоо.

Мэнэ һая намайе сумоһоо үдэшэлгэн дээрэ Китаноуми багшын түрэл саданарынь ехэтэ намай үгылхэбди, ходо зүрхэндөө абажа ябахабди, гэр бүлымнай нэгэ гэшүүн болобош гэжэ намай уяру­улаа. Ямаршье сагта ерэхэдэш, угтан абахабди гэжэ за­хяа.

Японой ниигэм, илангаяа сумогой клубууд гадаадын зондо шэрүүншэгээр хан­дана. Тамиршан бүхэн нэн түрүүн өөрын амияа хан­гана, хамгаална гээшэ ааб даа. Минии ерэхэ үеэр клуб бүхэнэй бүридэлдэ гадаада түлөөлэгшын тоо нэгэнһээ үлүү байха ёһогүйгшэ һэн. Энэнь ямар ушартайб гэхэ­дэ, нютаг нугаараа илгаржа, анги боложо таһараад, өөрын эрилтэ, дүрим, заншал идха­на. Илангаяа амжалта туй­лажа захалаад, соёл багатай байһан ушарһаа эхитэй иимэ ябадалнууд.

Зоригто Сахановай архивһаа гэрэл зураг абтаба

ЗҮҮН-БАРУУН ТАЛБАЙ ДЭЭРЭ

Япон Уласай сумо барил­даанай эблэл гүрэнэй тусхай дэмжэлгэгүй, эбээн тэдхэг­шэдэй шадалаар хангагдана. Эбээн тэдхэгшэд хэд бэ гэ­хэдэ, барилдахаяа болиһон сумоистнар, тус барилдаанда эльгэ нимгэтэй олзын хэрэг эрхилэгшэд болон бу­сад. Клуб байгуулха хэрэг бэрхэтэй бэшэ, харин сумо зааха эрхын үнэмшэлгэ аба­ха хэсүү хэрэг. Барилдаанай талбай (дохё) дээрэ зүүн – баруун гээд тулалдана. Урда­най домогуудай һабагшаар һонирхоходо, зүүн ба баруун тэнгэришүүлэй тулалдаанһаа эхи абана энэ тулалдаан.

НЮТАГАЙ ЗОНҺОО ИЛГААГҮЙ

Тэндэ ажамидарһан бүхы хаһа соогоо Буряа­даа түлөөлжэ ябааб. Юрын японтоной Росси тухай мэ­дэсэ Ленин, Сталин, Гор­бачёв, Путин гээд дүүрэнэ. Политика тушаа ярилдаан соогуур намһаа санкциин нүлөө асуухадань, Сибирь­тэ ажаһуужа байгаа зониие юугээр айлгахаа һананат гэгшэб. Дүшэн градусай һаари хүйтэн соо газаа бэеэ заһажа ябаа зониие.

Япондо болон олтиро­гууд дээгүүрнь ярилдаанай хэлэнүүд тусхай янзаар ил­гаран хүгжэнэ. Таксигаар энэ тэрэ газараар ябахада, ехэтэ гайхадаг байгааб. Минии аман хэлэлгээрни тэрэ нютагай дэ­бисхэртэ түрэһэн, хүмүүжэһэн хүн гэжэ һанагша. Үнэншэжэ ядан, ухаа алдаха. Харин ие­роглиф бэшэлгэдэ һураагүйб, энээндэ тон шунажа, саг ба оролдолго, эрмэлзэлтэй оро­хо шухала.

Интернедэй ашаар ор­шон тойронхиие шэнжэлдэг байгааб. Бүхы Буряадайн­гаа һайн, муу һонинуудые, манай басагадай Олимпиин наадануудта туйлалта, залуу хүбүүдэй боксын амжалта­нууд гэхэ мэтые тэндэһээл мэдэжэ байгшаб.

ЭДЕЭ ХООЛҺОО - ЭЛҮҮР БЭЕ

Сумодо үдэрэй журам тог­тонижомо. Үглөөнэй 5 сагта бодожо, 10 саг болотор бэеэ һорилго, 12 багаар үдын хоол барилган болохо. Үдын хойно амаралтын саг. Үдэшэнь бэеэ фитнесэй ашаар һорихош. Үдын хоолдо тахяагай мя­хан, тофу (соеын бүридэлэй хоол), хапууса, мөөгэ гэхэ мэ­тые болбосоруулжа, шүлэнэй түрэлэй хоол шанадаг байгаабди. Заал һаа уксус ба са­гаан будаа (рис) эдихыемнай баадхадаг байгаа. Эдэ хоёр бэеын шалаа түргэн гарга­хын тула һайнаар нүлөөлдэг. Эбээн тэдхэгшэд нэгэ доро 60-70 ханза загаһа асарха, тэ­рэнииень гараараа элдэхэш. Оройн хоолдо загаһа, мяха, тянко-набу (шүлэн), будаа гэхэ мэтые үдхэнөөр болбо­соруулжа хооллохош. Хоо­лой бүридэлэй ариг сэбэр, шанар эрилтэ ехэтэй. Манай эндэ суши ролл гэхэ мэтын япон маягаар болбосорһон хоол шанарай эрилтэ хүсэд ханганагүй. Теэдшье дабһатай далайн гүнһээ тэрэ дороо бариһан загаһа яагаад манай эндэ олохобши даа.

Буряадаа бусаад байха­даа, нютагтамнай буузын наймаан ехэтэ дэлгэрээд байна гэжэ адагланам. Нюта­гаймни байдал улам хүгжөө гэхын аргагүй, илангаяа Мо­сква, Санкт-Петербургһаа са­ашаа гарахада, япон маягаар сэгнэлтэ үгэбэл, “то яма, то канава…”.

Медосмотр жэлэй гурба дахин гарадаг байгаабди. Сумоистнарай дунда сахар­на диабет үбшэн дэлгэрнэ, энээнэйнь нэгэдэхи шалтаг – шэгнүүрээ нэгэ доро хаялган. Протеин хэрэглэхэ ушар дай­ралдагша - хубхай хүсэ, жэн нэмэхэ зорилготой, харин би тиимэ юумэ хэрэглээгүйб. Теэдшье үе мүсөө эбдэн бэр­тэхэ ушарнууд элбэг ааб даа. Бэеэ болон үһэеэ арюун байлгахын тула Япон Импе­раторай үзэсхэлэнһөө тус­хай сэсэгэй тоһо хэрэглэдэг. Сумо орхилгын ушарнууд журам эбдэһэнһээ, үе мүсөө эбдэһэнһээ, айл боложо, заримань клубаа орхихо гэхэ мэтын олон шалтагтай. Олониинь саг тулаба, саа­шаа хүгжэлтэ хүшэршэг бо­лобо гэжэ тухайлаад боли­хо даа. Жэшээнь би тиимэ ушарһаа сумотой хахасааб.

Юрий Извековэй гэрэл зураг

НАЙМАН ЗУУН ЖЭЛЭЙ ТҮҮХЭТЭЙ СУМО ТУХАЙ

Залуугаар нэрэ зэргэ­тэй боложо, тархяа эрьеһэн ушарһаа буруу ябадал гарга­жа, сумогой нэрэ бузарлаһан ушарнууд олошоржо, авто­машина жолоодохо эрхэ ха­сагдажа, мүнөө сумоистнар заал һаа хубиин жолоошон­той байха ёһотой. Найман зуугаад жэл соо тус тулал­даанай дүрим хубилнагүй, энэнь гайхалтай. Сумогой заншалта зэр зэмсэгүүд са­кура модоной эшээр найруу­лагдадаг, үнэ сэн ехэтэй, дал­да удхатай.

Минии һанахада, Япон Уласта сумо баскетбол, фут­болдо орходоо, улам мэ­дээжэ, олоной анхарал та­тана. Сумогой түб ордон 11-12 мянган зониие баг­таана. Тасалбарай сэн һууха һууриһаа хубилна, эгээн урда захаар гүрэн түрын за­саг барижа байгаа уладууд, эбээн тэдхэгшэд, ехэнүүд үйлэдбэринүүдые байгуу­лагшад абана. Жэлэй абоне­мент, зарим ушарта хэдэн үе дамжан эзэлээтэй ушарнууд дайралдаха.

Түсэбүүдни эли бэшэ бай­на, гол шухала бэеын тамир­тай хабаатай юумэ шэлэхэ байхаб, мэдэхэ, шадаха юу­мээ һунгагдаха гэжэ мэдээ­сээ. Һанаа бодолнууд олон, нэн түрүүн түрэл нютагтаа шэнээр дадаха шухала.

Эды олон жэлнүүд соо түрэлхидһөөм гадуур хам­ба лама Дамба Аюшеев ехэ­тэ дэмжэдэг байгаа. Сула һанаагаа зобожо, зориг оруулжа, золгожо байгша. Заримдаа бүри гайхалтай, шахардуу байдалда ороод байһыемни тухайлһан мэтэ­эр хонходохо, бэшэхэ. Тиихэ­дэ үшөө суута барилдаашан Давид Мусульбес, боксын һоригшо Александр Зимин гэхэ мэтэ аха нүхэдөөр хол­боо барижа байгааб.

Мэдээжэ хүн болоод байха­даа, бэеэ улам наряар ба шанга­ар баряад абажа ябаха шухала. Архи ба архиин зүйлнүүд огто хоригдоно гэхын аргагүй, шуналтай хүн хэзээш ууха. Александр Кокорин, Павел Мамаев мэтэ ябадалшье гар­гаха ушар дайралдаха. За­рим нэрэтэй солотой, сумодо ерээдүйтэй боложо ябаһан залуу тамиршад энээндэ һамаржа, мүрөө алдаа. Сумо гээшэ бэеэ яагаад наһан со­огоо абажа ябахаб гэһэн ажа­мидаралай нэгэ шэрүүн ян­затай шата болоно.

Япондо Нобелиин шанда хүртэһэн зохёолшод олон. Би нэгэ үе Харуки Мураками­тай уулзаха хүсэлтэй байга­аб, тэрэмни Япондоо ехэ хо­мор хүн байшоо. Олон одото танилнуудтай нүхэдтөө хандаһамни, туһалха арга­тай зон үгы байгаа. Мура­ками олониитэдэ ехэ гараха дурагүй, бэеэ нюун һагад абажа ябадаг хүн байна.

Намда дүтэ буряад, япон арадуудни барилдаан сумо хоёроо хэр угһаа абажа ерээ гээшэ. Сумоистнууд ондо он­доо хотонуудаар мүрысөөндэ гарахадаа, заал һаа синто­изм гү, али дзен-буддизмын дугангуудаар хонодог зан­шалтай. Сумоистын тусхай тарни гэжэ бии, энэ мэтэ юу­мые манайшье барилдаашад шэбшэдэг байха.

Мүнөө мэргэжэлтэ сумо­гой эгээн мэдээжэ тамиршан, монгол Хакухо Даваажаргал намайе үһөө тайража, барил­даанайнгаа намтар түгэсэбэ гэжэ дуулахадаа, Токио хото уряа, уулзаабди. Нэгэ үедэ Япон ерэһэн, гадаадын тамиршан гэжэ мэдэн тани­жа, адаглажа ябадаг байһан байгаа. (Мүнхбатын Дава­ажаргал-Хакухо, 1985 ондо түрэһэн, манай Толимнай – 1983 ондо түрэһэн). Росси­ин тамир дэлгэдэг “Матч” су­багай хүтэлбэрилэгшэ Тина Канделакитай залуудань суг гэрэл зурагта ороһон байга­ад, һая бараагаа уудалжа бай­тараа танижа, инстаграмаар эльгээһыемни мэндэ хүргөө. Энэ тэрэ юумэн тухай һонёо андалданабди. Росси гарбал­тай сумоист гэжэ һонирхожо байдаг байһан байна.

Зоригто Сахановай архивһаа гэрэл зураг абтаба

ТҮГЭСХЭЛДӨӨ

Иимэ һонин ушарнууд дээрэ хөөрэлдөөмнай зам­хаа. Бүхэли уулзалга дотор Толя Михахановай хөөрөөн соо багшынь дүрэ улаан утаһаар татагдана. Оло-оло дахин Багшаяа аба эжы мэ­тээр амиды мэндэ ябахадань сэгнэхэ шухала, ашыень ха­рюулха хэрэгтэй гэжэ тэм­дэглэнэ. Багшамни намайе загаһа барижа һургахаб гэжэ заагша һэн. Харин бариһан загаһаяа шамда үгэхэгүйб гэжэ япон баатар, Толя хүбүүнэймнай сенсэй Кита­ноуриин гүнзэгы бодол дээ­рэ тобшолол хэе.