​​Угайнгаа бууса орхёогүй залуушуул

Хүдөө нютагаар ябахадаа, заатагүй малшадтай уул­задаг, ажал хэрэгээрнь һонирходог гээшэбди. Энэ удаа аглаг үндэр Аха аймаг ошоходоо, нэгэ залуухан эхэ­нэртэй уулзабаб. Тэрэмни хүдөө буусаһаа һарлагай мяха найма­алхаяа Өөрлиг руу ерэһэн бай­ба. Үндэр нариихан, ямаршье хатарша бүжэгшэнһөө өөрэгүй уян нугархай бэетэй басага­най ута гэгшын хурганууд пи­анино дээрэ аятайхан хүгжэм зэдэлүүлэн байһан мэтээр ха­рагдана. Һайхашаан хараһаар, басаганай халта сүлөө орохо­донь, хөөрэлдэжэ эхилхэдээ, тэрэнэй номгон даруу, хүлеэд гэһэн абари зандань үшөө ехээр гайхан зогсоо бэлэйб. Иимэл һайхан, зүб мүрөөр хүмүүжүүлэгдэһэн басагад бэ­реэд манай Буряад орондом­най байнал даа!

Арюна Енжап Дамбаев нүхэртэеэ Дэби, Субари гэһэн газарта угайнгаа буусада ажаһуудаг. Анхан энэ сагта Енжабай аба эжы хоёр буусаяа түхеэржэ, 6 хүүгэдээ тэжээн тэнжээжэ, ажалда дүршүүлжэ, энэ буусаяа үлөөһэн юм.

- Нүхэрэймни аба эжы бүхы наһандаа хамтын мал ажалда ябаһан. Абамнай зүрхөө үбдэжэ, наһан болоходонь, эжымнай ахатаймнай энэ буусадаа байдаг һэн. Эжыгээ амаруулжа, бидэ бу­усадаа байдаг болообди, - гээд Арюна хөөрэнэ.

Аха заха Дамбаевтан хамтын ажалай үедэ һаалида, малда, хониндошье ябаһан, һүүлдэнь Өөрлиг руу зөөжэ, РСУ-да ажал­лаа. Татьяна Аюшеевна бухгалте­раар, Николай Чимитович барил­гашанаар. Үнгэрһэн зуун жэлэй 90-ээд онуудай һандаргалтын үедэ хубаари малаа абажа, энэ бүлэ Дэби газарта түбхинэһэн байна.

Ивалгын техникумдэ фер­мерэй таһаг дүүргэһэн Енжап абынгаа буусада эрхим ажал­лана. Залуухан Арюна Ербано­вай нэрэмжэтэ хүдөө ажахын техникумдэ газарай кадастрай мэргэжэлэй таһагта һуража бай­гаад, Енжабта хадамда гараһаар һуралсалаа орхёод, найдамтай нүхэрэйнгээ хажууда ажал хэ­рэгтэнь дүнгэлсэн, Дамбаевтанай носооһон гуламтын гал нангин сахижа һууна бшуу.

Онсо абари зантай һарлагууд

Эгээл одхон Енжап хүбүүниинь аба эжынгээ бууса хаяагүй, уг дамжуулан абажа, байһан малыень хороонгүй, улам үргэдхэн, малаа үсхэбэрилнэ. Мүнөө сагта 60 га­ран һарлагуудтай, һүрэг адуу­тай, үхэр малтай. Үндэр хадата һарьдагаар шэрүүн уларилда таараһан һарлаг лэ баридаг ха юм даа.

Һарлаг хадаа хүл дорохи хаг­да ногоогоо эдеэд, өөрөө хоол хошоо олоод лэ ябадаг мал гэжэ хэлсэдэг. Теэд үнэн дээрээ тэрэ­ниие харууһалжа байха бэлэн бэшэ бшуу. Һарлагууд һанаһан тээшээ хараад лэ, ариг сэбэр үбһэ ногоо бэдэрээд лэ, хада өөдөө гаран, захагүй холо ябашадаг. Хэрбэеэ тэдэнээ үдэшэ бүри тэ­хэрюулжэ бусаажа байгаагүй һаа, гэртээ ерэхэшьегүй. Харин хүдөө мал баряад байгшад өөрын нюу­сатай.

- Тугалыень газаагаа хашаа со­огоо баряад байдагбди. Тиихэдээ һарлаг, хайнагууд эрьежэ, бууса­даа бусадаг. Удаан сагта тэнэжэ, эдеэ хоолоо үл залгажа ябахадаа, дабһаяа эдихэеэ гүйлдэжэ ерэ­дэг, - гэжэ Арюна энеэн хөөрэнэ.

Намарай түгэсхэлдэ үбэлэй хүйтэнэй эхилхэдэ, буха һарлагууд ганса гансаараа гараад, хада өөдөө үгы болошодог юм байна. Хада өөдөө үл тэжээл бэ­дэржэ гарадаг байгаа гээшэ гү? Баабгайн эшээндээ ородогтол, һарлаг буханууд бүхэли үбэлөө хада һарьдагуудаар тэнэжэ ябаһаар, дулаан болоходо, бусажа ерэдэг юм хадаа. Иимэ һонин абари зантай мал байдаг хаш.

Хүдөөгэй “дахата” аюултай

Хүдөө мал баряад байгшад­та эгээл аюултай юумэн гэхэдэ, шоно болоно. Ага нютагта шоно гэжэ нэрлэдэггүй заншалтай. “Хүдөөгэйхи” гээд нюусаар хэ­лэдэг. Юуб гэхэдэ, хэр угһаа хой­шо адуу малда добтолон орожо байһан үлэнхэ шононуудые нэрэ­эрнь хэлэбэл, дуудажа байһандал болодог һэн. Шоно гээд нэрлэ­бэл, уданшьегүй арьяатан тэрэ газараар бии болоод лэ байдаг хаш. Ахын улад шоно гэдэггүй, “дахата” гэжэ хэлэдэг байна.

- Дахата угаа аймшагтай даа, буусын хажуугаар айхашьегүй дүтэлөөд ябажа байха. Багахан тугалнууд нохой гэжэ һанаад, һонирхоһоор, арьяатанай аман руу орошохо бшуу, - гэжэ Арюна хөөрэнэ.

Анхандаа хүдөөгэй дахата галһаа айдаг байгаа, хүн зо­ной буусаһаа холошогуур яба­ха, һүниндөө малда добтолдог, гэгээн сагаан үдэр дүтэшье ябадаггүй бэлэй. Харин мүнөө юунһээшье айхаяа болёол хаш. Һарлаг үсхэбэрилхэдэ, энэ арья­атан тон ехэ гарза малшадта үзүүлдэг. Хэрбэеэ 100 малһаа зуун толгой абадаг гэжэ эрхим малшад тоологдодог һаа, 100 һарлагһаа 30 гаран лэ тугал амиды үлэдэг хаш. Һарлагууд тугаллахаяа хүдөө ябашадаг, 5-6 хоноод, тэнжэшэһэн тугалаа дахуулаад, буусадаа ерэдэг бай­на. Энээнииень һамбаашалан, хүдөөгэй дахата добтолон ороно бшуу.

Гэбэ яабашье, залуу бүлэ Дам­баевтан бэрхэшээлнүүдһээ тэ­хэрижэ байнгүй, һарлаг малаа олошоруулжа, хүдөө ажахыгаа үргэдхэхэ түсэбтэй.

Би морин дээрэ ябахаб

Арюнатай хөөрэлдэһөөр бай­тарнай, хажуудамнай 7-тойхон Бата-Мүнхэ угаа томоотойгоор эжынгээ хэлэһые заһан зогсоно. Техникэ ямар хэрэгсэлнүүдтэй гээшэбта гэһэн асуудалда Арю­на:

- Үбһэ хулһаа абаха, шэрэхэ трактортайбди, УАЗ түхэлэй унаатайбди, - гэхэдэнь, хүбүүхэн, - Газаамнай үшөө “головастик” бии бэшэ аал, эбдэрхэй, тэрэнээ заһаха хэрэгтэй, - гэжэ томоо­тойгоор хэлэбэ. Мэдэхэдэмни, “головастик” хадаа ашаа шэрэ­дэг УАЗ байшаба. Зөөри зөөшэеэ мүнөөнһөө мэдэхэ энэ томоо­тойхон хүбүүн Енжап абынгаа найдал, мүнөө сагтаа эгээл ехэ туһалагшань юм. “Ши машинаар ябадаг болохогши?”- гэжэ асуухадамни, тэрэ: “Үгы, би морин дээрэ ябадагби”, - гэжэ тоб-байса харюусаба.

Енжап хүбүүнэйнгээ 7 наһатай болохотой сасуу, хүлэг мори бэлэг үгэжэ, морин дээ­рэ һуулгаа. Тиигэжэ мүнөө зун­даа Бата-Мүнхэ өөрынгөө Сокол мориндоо мордоод, абатаяа һарлагуудаа харюулдаг болон­хой. Иимэ багахан хүбүүхэнэй морин дээрэ гүйлгэдэгыень мэ­дэхэдээ, городто үндыжэ байһан үхибүүдтэй жэшэбэл, угаа томо­отойень үшөө дахин гайхабаб. Хүдөө нютагта ажаһуудаг ажал­ша малша зон иигэжэ үхибүүдээ хүмүүжүүлхэдэнь, хэзээдээшье уг тогтон таһархагүй, угайнгаа захяа заршам мартагдахагүй болоно. Хотодоо ажаһуухадаа, буряадайнгаа байдал хаража, үзэжэ, “ай даа, хосороол байна даа, манай буряад” гэжэ сэдь­хэлээ хүдэлгэхэш. Харин хүдөө нютагуудаар ябахадаа, манай буряад бэрхэл байна даа, манай Буряадай ерээдүй найдамтайл байна даа гэжэ һанал бодолоо жэгнүүлхэш. Хэзээдэшье иимэ байдал үсөөхэн лэ ушардаг бо­лоо, тиимэһээ иимэ ажалша бэрхэ залуу бүлэнүүдые дэм­жэхэл хэрэгтэй. Хүдөө ажа­хы эрхилэгшэдтэ дууһашагүй олон бэрхэшээлнүүд байга­ал ааб даа. Нэгэ хирэ һарлаг үсхэбэрилэгшэдтэ гүрэнэй мүнгэн тэдхэмжэ олгуулаг­дадаг бэлэй. Харин мүнөө энэ хэгдэнэгүй. Аха аймагта хүдөө ажахын үйлэдбэриин эдеэ хоол наймаалдаг дэлгүүр үгы юм бай­на. Түхэреэн жэл соо дууһашагүй хүшэр ажал эрхилжэ, адуу ма­лайнгаа мяха, һү, зөөхэй бо­лон бусад эдеэ аятайхан зохи­доор наймаалха арга юундэ олгуулагдадаггүй юм, гайхалтай.

Цырегма САМПИЛОВА