​​Сэбэр ород аад, сэдьхэлээрээ - буряад

Һаяхан Кирилл Александрович Куликов гэжэ ехэ һонин хүнтэй танилсааб. Тэрэ түрэхэһөө Москва­да ажаһуудаг аад, буряад хэлэ мэдэдэг болон буддын шажанай һургаалнуудые баримталдаг байхаһаа гадна монгол туургата арадуудай түүхэ, соёл, хэлэ, ёһо заншалнуудые шэнжэлдэг юм. Һонирхолтойнь гэхэдэ, энэ хүмнай дээдэ һургуулигүй эрдэмтэн болоно. Дүүргэһэн юумэниинь – гансал дунда һургуули. “Москва­да бэшэ, эндэл ажаһууха байгааб”, - гэжэ хэлэһэниинь баһал жэгтэй. Танай анхаралда - манай хөөрэлдөөн.

- Кирилл Александрович, юундэ, хэзээ энэ һонирхолтнай түрөө гээшэб?

- Үбгэн абамни Үбэр Байгалай хизаарай Балей хотоһоо гарбалтай. Элин­сэг эсэгэмни – ород хасаг. Зүгөөр элинсэг эжымни – хамниган. Гэбэшье энээн тухай мэдэхэһээ холо урид, һургуулиин үедэ каратэгээр бэеэ һорижо эхилхэдээ, буд­дын шажанаар һонирходог болоһон хүм. Удаань уг­тамнай буряадууд байжа магадгүй гэжэ бодооб: үбгэн эсэгэмни ойрохон ажаһуугаа ха юм даа. Тиигэһээр бай­тараа буряадууд буддын шажантай гэжэ мэдэхэдээ, түүхэ, соёлыень шэнжэлжэ эхилээб. Һүүлдэ һонирхолни бүри үргэдхэгдэжэ, буддын шажантай бусад арадуудай - хальмаг, тува ба монгол зо­ной түүхэ, соёл, хэлэ үзэжэ захалааб. Тиигэжэ 25 жэлэй туршада хирэ-хирэ болоод лэ, Монгол ороноор, Буряад, Тыва, Хальмаг уласуудаар аяншална гээшэб.

- Буряад хэлэ хаана шу­далаабта?

- Москвада. Буряад хэ­лэнэй хэшээлнүүдтэ ябааб. Дуугардаг буряад алфавит, хүүхэлдэйнүүдые зохёоһон Оюна Александровна Заба­нова – түрүүшымни багша­нарай нэгэн. Агын буряад хэлэнэй багшанарта заалга­аб, мүн багшашье бэшэ һаа, түрэл хэлэеэ һайн мэдэхэ нүхэдни туһалаа. Һүүлэй үедэ Москвада Хальмаг Ула­сай түлөөлэлгэтэ эмхидэ хуушан хальмаг бэшэг, халь­маг хэлэ, хуушан монгол бэ­шэг шудалнаб. Тэндэ өөрын клубтайбди. Тува, алтай, монгол, буряад яһатан су­гларжа, өөр өөрынгөө со­ёлтой танилсуулдагбди, бэе бэеынгээ хэлэ үзэнэбди.

- Та хаана хүдэлдэгбта?

- Мүнөө эмэй складта хүдэлнэб, саарһа гуурһан дээрэ. Мэргэжэлэй һургуули хээгүй хадаа бүхы наһаараа эндэ-тэндэ ажаллааб: груз­чик, инкассатор, һоригшо...

- Хамниган элинсэг эжы тухайгаа юу мэдэхэбта?

- Нэгэшье мэдээн байхагүй. Үбгэн эсэгэмни юу­шье хэлэдэггүй һэн. Наһа барахадань, аяар 20 жэлээр түрэлнүүдтэймнай харил­саа холбоон таһалдашаһан байгаа. Гансал 2014 ондо Ага нүхэдтөө ерэхэдээ, түрүүшынхиеэ Балей хото ошожо, түрэлнүүдтэеэ уул­заа һэм. Тиихэдээл хамниган элинсэг эжытэй байһан ту­хайгаа мэдээб, гэрэл зурагы­ень харааб.

- Кирилл Александро­вич, үнэн алдартанай ша­жанда ямар хандасатай гэ­эшэбта?

- Һүзэглэдэггүйб. Зүгөөр багадамни эжы абамни нам­да хэрээһэ зүүлгэһэн. Эхэ эсэгэмни ходо һүмэ ошожо мүргэгшэ һэн. Харин би буд­дын шажанай һургаалаар ажаһуудагби.

- Та тиихэдээ буддын шажанда ехэ һүзэгтэй бо­лоногта?

- Буддын шажан гээшэт­най гүн ухаан ха юм даа. Тэ­рэнэй ашаар би ёһотой хүн шэнгеэр ажаһуухаяа оролдо­ноб, зүб шиидхэбэринүүдые абанаб. Тэсэмгэй, тэсэбэри­тэй байжа, хүниие, илангаяа багшаяа хүндэлжэ һургадаг.

- Тамирай талаар ямар туйлалтануудтайбта?

- Заншалта каратэгээр – хара бэһэ, дайшалхы каратэ­гээр – хүрин.

- Ойлгожо яданаб, та Москвада ажаһуунат, уха­атайт, бэрхэт, теэд юундэ дээдэ һургуулида һураагүй гээшэбта?

- 15-һаа 20 наһан боло­тор ажабайдалаймни хуга­саа хүндэ байгаа: дүтымни түрэлэй 5 хүн хойно хойноһоо наһа дүүрээ. Тиихэ үедэ һуралсал тухай һанахаар байгаагүйб. Һүүлдэ тамираар бэеэ һорёоб, хүдэлөөб. Нам­да Хальмагай ехэ һургуулида заочноор түүхэ шудалхыем­ни дурадхаһан. Теэд мүнөө болошоод, һуража байха сүлөөмнишье үгыл даа.

- Мүнөө ямар нэгэн тус­хай зорилготойгоор на­ашаа ерээгта?

- Москвагай шууяанһаа амархаяа ерээб, түрэлнүүдээ, нүхэдөө һанашооб. Энээнһээ урид 2016 ондо ерээд ошоо һэм.

- Буряад ороноор хаагу­ур ябаабта? Газар дайдам­най хэр байнаб?

- Түнхэн, Аха, Сэлэнгэ, Хяагта, Хурамхаан, Барга­жан, Кабанска аймагуудаар аяншалааб. Байгал далай­даа хүрөө аабзаб даа. Ерэхэ бүхэндөө уярдагби. Ямар үзэсхэлэн гоё газартай гэ­эшэбта! Эндэл ажаһуудаг һайб гэжэ ходо һанадагби. Зүгөөр нютагтамни наһатай болонхой эжымни намайгаа хүлеэжэ байдаг.

- Та эды олон жэлдэ мон­гол туургата арадуудай соёл, хэлэ, түүхэ шэнжэ­лээт, һуудал байдалыень нюдөөрөө хараат...

- Гэрэл зурагууд, видео-буулгабаринууд, шэнжэлхы тэмдэглэлнүүд гэхэ мэтэһээ эхилээд, олон юумэн сугла­ранхай. Тэдэнээ согсолжо, гуримшуулжа, нэгэ юумэ бэшэ­хэ гэхэдээ, дүршэлгүйдэнэб. Хэрбээ хүнэй тодорхой асу­удал табяа һаа, хөөрэхэ юу­мэн олдохол байха. Жэшэ­энь, би буряад, хальмаг, тува арадуудай соёл зэргэсүүлэн хараха дуратайб. Таанад түрэл арадууд гээшэт, дүтэ ажаһуунат, зүгөөр бэе бэеэ һайнаар мэдэнэгүйт. Жэшэ­энь, “Джангар” эпос абаад харахада, хаанаһаа энэ нэ­рэнь абтааб гэжэ хальмагу­уд өөһэдөөшье лаб хэлэжэ шададаггүй, олон ондоо һанамжанууд бии. Харин ал­тай хэлэн дээрэ “джангар” гээшэтнай “дуун” гэһэн уд­хатай. Хэнэйшье мэдэһээр, алтай зон хальмагуудта ехэ дүтэ, Джунгарай бүридэлдэ ородог байһан.

- “Гэсэрые” баһа уншаа ёһотойт.

- Уншангүй яахаб. Зүгөөр “Айдурай Мэргэн” эпостэ ехэ дуратайб. Удхаараа тува арадай «Боктуг-Кириш, Бо­ра-Шээлей” эпостэ адлир­хуу. Тэрэшэлэн, соёл, ёһо заншалтнай дүтэрхынүүд. Бэе бэеһээ таһарһан хадаа, илгаанууд эли болонхой юм ааб даа. Илангаяа хальма­гууд казахуудай, кубаниин болон крымэй татарнуудай, ородуудай нүлөөһөө боло­жо, 400 жэлэй үргэлжэдэ дуу хатарынь, хүгжэмэй зэбсэгүүдынь, хэлэниинь­шье хубилаа. Буряадуудай со­ёлдо ород, монгол, манжуур, хамниган болон эвенкнүүд нүлөө үзүүлээ. Тува арадай түүхэ, соёл ехэ һонин. Тэ­дэтнай эгээл һүүлдэ манай гүрэнэй бүридэлдэ ороһон ушарһаа, мүн Саяан хадаар халхалаатай хадаа, хэлэ, соё­лоо ехэ алдаагүй. Тэндэтнай бүри урданһаа тюрк, уйгур, кыргызүүд ажаһууһан. Тиин мүнөө тува зоной дунда шаб-шара үһэтэйшүүл дайрал­даха, үндэр хамартайшуул бии, бэлтэгэр нюдэтэйнүүд байха. Хуу ондо-ондоонууд. Зан абаряараа буряадууд эгээл номгон, тэсэмгэйнүүд. Харин наһатай хальмагууд мүнөөшье болотороо тон түрүүн зүүн хүлдөө гуталаа угладаг – мориндоо түргэн мордохын тула.

- Та Чингис хаанай зураг­тай футболко үмдэнхэйт. Энэ элитэ хүн тухай олон һанамжа ябадаг...

- Чингис хааниие элдэ­бээр зэмэлдэг. Зүгөөр Киев­скэ Русиин һандаржа байха үедэ ород князьнууд засаг барихын тула түрэһэн аха дүүнэрээ аладаг байхаһаа гадна хүршэ княжествынгаа бүхы зониие богоол болгон худалдажархидаг байһан ха юм. Тэдэ юугээрээ дээрэб? Харин Чингис хаан арад зоноо хамгаалхаяа орол­доо. Юуб гэхэдэ, тэрэ сагта олон арадууд хосорһон ха юм. Аргагүй сэсэн, холын хараатай хүн байгаа. Хита­дай болон бусад хүгжэнги гүрэнүүдэй зүбшэлэгшэдые хажуудаа абажа, ехэ хэрэгүүдые бүтээгээ. Жэшээнь, Агууехэ торгон зам. Монгол­шууд энээгээрээ баяжажа, ехэ шанга гүрэн түрэ боло­жо шадаа. Энэ жэл хальмаг джангарчи Владимир Око­евич Каруев Москва ерээ һэн. Тэрэнэй хөөрэһөөр, Чингис хаан иигэжэ хэлэһэн: “Хүнүүд хуули сахихаяа бо­лихо, түрэл хэлэ, соёлоо мартаха, үхибүүд эхэ эсэ­гынгээ үгэ дуулахаяа, харин түрэлхид хүүгэдээ ойлгохоёо болихо – иимэ сагай ерэхэдэ, һамуурал болохо. Тиихэдэнь хүнүүд дахяад хуули журам тогтоолгохоёо һанаха. Харин би үгы байхаб”. Мүнөө буря­ад, хальмаг, тува арадуудай соёл, хэлэеэ мартажа байхы­ень харахада, ехэ уйдхартай.

- Юундэ буряадууд иимэ түргөөр хэлэеэ мартана гэ­эшэбибди?

- Лата, кириллицэдэ оруулһан ушартай ехэнхидээ холбоотой. Гадна гүрэн түрэ бүхэн харьяата арадуудаа нэгэдүүлхын тула нэгэ хэлэ­тэй, адли соёлтой болгохо­ёо оролдодог гээшэ ааб даа. СССР гүрэншье баһал тиимэ зорилго табяад, хаа-хаанагүй ород хэлэ нэбтэрүүлээ ха юм. Тиихэдэ буряад арад хэ­дэн хубида таһалагдаа гэжэ мэдэнэбди. Энэнь баһал ехэ нүлөө үзүүлээ.

- Һүүлэй үедэ Буряад Уласта буряад хэлэ, соёл һэргээхэ, хамгаалха талаар олон хэмжээ ябуулганууд үнгэргэгдэнэ. Тусхай про­граммашье абтанхай. Та­шье Москвада буряад хэлэ­эр диктант бэшэһэн байнат. Байдал заһаруулхын тула үшөө ямар хэмжээнүүдые абахаар гээшэб? Миниил һанахада, буряад хүүгэдтэ сэсэрлигһээ эхилээд лэ, түрэл хэлыень зааха хэрэг­тэй.

- Болохол ааб даа. Зүгөөр буряадууд нэн түрүүн өөһэдыгөө хүндэлжэ һураха ёһотой. Би 2014 ондо Ага ошо­ходоо, хүүгэдэй сэсэрлигтэ нүхэрэйнгөө басаганай то­глолтодо ошоо һэм. Бүлгэм соонь 30 хүүгэд: 1 ород үхибүүн, бэшэниинь хуу бу­ряадууд. Юун гэжэ һананат? Тэдэ нэгэшье буряад дуу гү, али хатар гүйсэдхөөгүй, ганса ород тоглолто болоо. Һүүлдэ мэдэхэдэмни, Шэтын ноёд һайдһаа түбэгшээһэн, мүнгэ танга үгэхэеэ болишо­хо гэжэ айһан байна.

- Манай эндэ тиимэ бэ­шэл. Одоол арга шадалаа­раа буряад хэлэ, соёл дэм­жэдэг лэ.

- Буряад хэлэн хэрэгтэй гэжэ ойлгоно гээшэ. Аян­шалгыншье талаар абажа харахада, буряад хэлэнэй хосороол һаа, буряад арадай соёл, уралиг баһал һалаха ха юм. Аяншалагшадые юу­гээрээ һонирхуулхаб? Ород арадай соёлоор гү? Теэд ма­най гүрэнэй алишье буланда ород соёл олдохол.

- Та буряад дуунуудые дууладаг гүт?

- Хоолой гэжэ үгы хүмби. Тиигээшье һаа буряад хэлэ шудалхын тула 20-ёод дуу сээжэлдэнхэйб. Зүгөөр шүлэгүүдые мэдэхэб, сээжэ­эр уншадагби. Минии эгээл дуратай ирагуу найрагшад – Дондок Улзытуев, Цыдып Жамбалов. Илангаяа Дон­док Улзытуевай шүлэгүүд дабташагүй гоё. “Захяа” шүлэгыень хөөрэхэ дуратайб.

- Кирилл Александро­вич, буряад зондо ямар үреэл хэлэхээр бэ?

- Элинсэг хулинсагуудаа хүндэлдэг һаа, түрэл хэлэ­еэ бү мартыт, газар дайда­даа эзэн шэнгеэр хандыт даа. Байгал далайгаа гам­наха шухала. Бузарлагдажа байһаниинь ехэ муу. Монго­лой Хүбсэгэл нуур Байгалда орходоо, мүнөө нилээд сэбэр юм. Монголнууд ямараар тэрэнээ гамнадаг гээшэб. Таанадшье энэ эрдэни зэн­дэмэниеэ аршалха, гамнаха ёһотойт. 

Кирилл Куликовой дурадхаһан гэрэл зураг