​​Ажалай хүсөөр амжалтада хүрэхэ

Аандан-Жаргалай Дэмбэрэл-Дабаа, Дамдинай Дарима

Сагаалганай ойртохо бүри Шэнэхээнэй һамгад сүлөөгүй болохобди. Үдэрэйнгөө ажал дүүргээд, үдэшэндөө нэгэнэйдээ сугларжа, шубуун дэн доро оёдолоо хэ­хэдээ, дуугаа дуулалдажа, үгы һаа, хэн нэгэнээрээ ном уншуулжа һамаарагша һэмди. Сугтаа һургуулида хүдэлдэг Ханда-Жаб нүхэрэйнгөө үбгэнэй амыень тоһодожо, Хоца Намсараевай “Үүрэй толон” гэжэ зохёол уншуулдаг байгаабди. Тэрэмнай Шэнэхэ­энэй һургуулида 1950 гаран онуудта кирилл бэшэгэй хэшээл ородог байха үедэ унша­жа, бэшэжэ һураһан байгаа ха юм. Хэдэн үдэшын туршада Хоца Намсараевай хэлэнэй баялигые хужарлажа, зохёолойнь гол дүрэ Сэрэмпилэй ябадалнуудаар һонирхожо, эгээл Должодой хадамда гарахаяа байтар, үнөөхи Баатарнай: “Бэшэ уншахагүйб”, - гээд, саашань үргэлжэлүүлхэеэ таһа арсаба. Тиихэдэнь “намайе һургыт” гэжэ гуйхын ехээр гуйжа, нэгэ үдэшын туршада уншажа һураһан хүм, - гэжэ Буряад орондо ажаһуудаг Шэнэхээн нютагайхидай эрхим түлөөлэгшэ, хуушан монгол бэшэгэй багша Дамдинай Дарима эгэшын хөөрэхэдэ, хилын саана байһан аха дүүнэрнай Буряад нютагаа ехэл һанадаг байгаа ха гэжэ мэдэрэгдээ һэн.

Шэнэхээнэй буряадууд гэрэйнгээ үүдэнэй баруун тээхэнэ эмээлээ хойшонь, Буряад нютаг руугаа хару­улжа табидаг байһаниинь үнинэй мэдээжэ болонхой. Аандан-Жаргалай Дэмбэ­рэл-Дабаатаншье баһал энэ заншалһаа хадуураагүй. 1980-яад оной һүүл, 1990- ээд оной эхеэр хоёр гүрэнэй хоорондохи харилсаанай “дулааржа” эхилхэтэйл са­суу, Дэмбэрэл-Дабаатан хүлэгэйнгөө жолоо уг нюта­гайнгаа зүг руу залаа һэн. Түрүүн, 1990 ондо миин айл­шалаад ошоһоной һүүлээр, 1993 оной үбэлэй янгинама хүйтэн соогуур түбхинэхэ хүсэлтэй Улаан-Үдын вокзал дээрэ бууһан сагһаань хойшо 25 жэл үнгэрбэ.

- Түрэлхиднай Ононой урда бэеын Тари нютагаар, Ага руушье байдаг. Зөөхэ болоходомнай, маанадтаал ерэхэнь гэжэ һанаһан бай­гаа, харин бидэ нэн түрүүн хүүгэдээ һургаха зорилго­той һэн хойноо сэхэ Улаан- Үдэ ерэшоо һэмди, - гэжэ хөөрөөд, Дарима эгэшэ үргэлжэлүүлнэ: - Юрэдөө, хүүгэдээ һайн лэ ябаг гээд, һургуулитай болгохоһоо гад­на, өөһэдынгөөшье мэдэхэ шадахые зааха гэжэ оролдо­догбди. Үнөөхи кирилл үзэг танидаг болоходоошье, ба­сагандаа заажа үгэһыемни: “Эжы, танай хэшээл ямар туһатай байба гээшэб! Ян­жима Цыдендамбаевна на­майе “бэрхэш” гэжэ магта­на!”, - гэжэ Бадма-Хандамнай 1-дэхи лицей-интернадай һурагша болоод ябахадаа хэ­лэгшэ һэн.

Дэмбэрэл-Дабаа аха Дарима эгэшэ хоёр аяар 45 жэлэй саана абынгаа гуламтаһаа галыень залажа, амяараа айл боложо гараһан юм. Гэрэй эзэн хара багаһаа мориндо дүрэтэй байжа, олон жэлдэ Шэнэхээнэйн­гээ Үедхөөн бригадын адуу­шан байгаа. Мянгаад толгой адууе алдангүй бүридхөөд ябахын хажуугаар, мори ур­галха, эмнигые һургаха, бул­гюулха гээд лэ, эрын һүлдэ үргэдэг, хии мори һэргээдэг энэ ажалда наашаа ерэтэрэ­эл ябаа. Теэд Буряад орондо буухадаашье, адуу малһаа холодоогүй. 1997 онһоо Хори, Мухар-Шэбэр нюта­гуудта байхадаа, үрэжэлтэй һайнаар хүдэлһэнэй түлөө олон тоото Баярай бэ­шэг, хайра шагналнуудта хүртэһэн. Бүри һаяхана Сэ­лэнгын аймагай “Эрхим мал­шан” гэжэ үргэмжэлэгдэжэ, 20 гаран жэлэй туршада хүлһөө аршаха сүлөөгүй хүдэлһэмни сэгнэгдэбэ гэжэ урмашаа бэлэй. Мүнөөшье наһанайнгаа амаралтада га­ража, Улаан-Үдэ хото ерээд байхадаа, ажалаа орхиногүй. Гэртэнь ороходомнай, бу­ряад эмээл заһажа: “Хабтаһаниинь хуушараад ган­ташоо, сабуунгаар няаха гэжэ байнаб. Үшөө дэбһэн дээрэхи хэдэн тоборюулгань дутаад байна”, - гэжэ хэлэжэ һуугаа һэн. Дэмбэрэл-Дабаа аха эмээлһээ эхилээд, хазаар ногто, шүдэр тушаа болон бусад тоног зэмһэг бүтээдэг юм. Эдэ бүхы шадабарияа хүбүүдтээшье дамжуулһан, ууган хүбүүн Даша-Дондог­тониинь Шэнэхээндээ, бага хүбүүн Даша-Дугартаниинь Сэлэнгын аймагта мал адуу­гаа үдхэн олошоруулжа байдаг.

Дарима багша монгол уран бэшэлгын хэшээлдэ

Иигэжэ хөөрэлдэхэ үедэмнай Дарима эгэшэ айлшан бууһан бидэниие хүндэлхэ гэжэ һалирна. “Байза, бор­сотой шүлэ шанаа һаамни, эдихэ гүт?” – гэжэ асууха­дань, хатааһан борсын амта мартаха туйлдаа хүрөөд ябаһан бидэ олзуурхажа: “Һонирхоё лэ”, - гэлсэбэбди. Хотын оршондо иигэжэ жэн­хэни буряад һуудалаа сахя­ад байһан энэ айлда гурбан оёдолой машина жэрылдэ­жэ зогсоно. Дарима эгэшэ: “Һүүлэй үедэ юумэ оёхошье сүлөө болоногүй, - гэжэ хэ­лэхэтэеэ хамта басаганайн­гаа бэеэ даагаад, оёдол хэжэ эхилһые дурсана: - Нэгэтэ Шэнэхээнээ ошоод, һара ту­хай болоод ерэхэдэмнай, тэрэ үедэ Соёлой академиин оюутан болоод ябаһан баса­гамни мүнгөөр дутахадаа, хүндэ тэрлиг оёжо худалда­ха гээд, намгүйгөөр эсхэжэ бирахагүй байшоо ха. Тии­гээшье һаа, нэгэ танилдаа хандажа эсхүүлээд, яһала за­хата бүтээһэн, мүнгэтэйшье болоһон байгаа һэн”, - гэжэ энеэнэ. Дэмбэрэл-Дабаа аха Дарима эгэшэ хоёрой эрхэ­шье һаа, иимэ бэрхэ басага­ниинь буряад арадай хайра хүндэдэ хүртэһэн, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн, су­утай дуушан Бадма-Ханда Аюшеева юм гэжэ мэдүүлэе. 

Эрхэ бэрхэ басаганиинь

Иигэжэ бэлэн юумэндэ торожо тогтохогүй, шударгы абари зан шуһаар дамжажа ерэдэг ёһотой. Дарима эгэ­шэ өөрөө тусхай мэргэжэл хүртөөгүй ябаһан аад, нюта­гайнгаа һургуулида монгол хэлэ бэшэг заажа эхилһэн байдаг. Дунда һургуулияа дүүргээд, гэртээ байхадаа, дүү хүбүүдэйнгээ дэбтэр дэ­эрэ аржыса нэрэ обогыень бэшэжэ, даабарииень һайса шалгажархёод, хэшээлдэнь эльгээдэг байгаа. Энээни­иень һургуулиин захирал мэдэхэдээ: “Манда хүдэлхэ гүш? Багшанар дуталдаад байна”, - гээд, ажалда уряа һэн ха. “1976 ондо багша болоод, хэдэн удаа мэргэжэ­лээ дээшэлүүлхэ һуралсалда ябажа, эрхимээр шалгал­та дабаһанай һүүлээр 1983 ондо одоошье дипломтой болоһон хүм, - гэжэ Дари­ма эгэшэ мэдүүлнэ: - Улаан-Үдэ ерээд, түрүүн Ивалгын дунда һургуулида, удаань 29-дэхи буряад гимназида – хамта дээрээ 10-аад жэл соо хуушан монгол бэшэг заага­аб, һурагшадни мүнөөшье хонходожо, мэндыемни мэ­дэжэ байдаг”.

Анхан гарбалаараа эндэ­хишье һаа, Хитадта түрэжэ, хүн болоод, Буряад ню­тагаа бусажа ерэхэдэнь, түрүүшээр “хүйтэншэг” лэ байһыень юун гэжэ нюу­хаб? Хэдэн түрэлнүүдһээ бэшэ, туһалаад орхихо та­нилнууд байхагүй, мүн ород хэлэ мэдэхэгүй ушарһаань ажалшье олдожо үгэхэгүй. “Наймаа хээд үзэхэ юм бай­на гээд, Хитадаа ошоходоо, табан плащ асарһан хүм. Теэд тэдэнээ худалдаха гэжэ ябаһаар, нэгыень хулгайда алдааб, хоёрыень лэ арай гэжэ “түлхижэ” шадаа һэмби. Үлдөөсэнь мүнөөшье нэгэ тээ байһан байха. Наймаа хэхэ шүлһэн намда оройдо­ошье үгы гэжэ тиихэдэ ойл­гогдоо һэн”, - гэжэ Дарима эгэшэ энеэнэ. Хүдөө гара­жа, хүлһөөр мал харахаһаа бэшэ аргагүйбди гэжэ бо­доод, Дэмбэрэл-Дабаа аха хүбүүнтэнээрээ Хориин аймагай Үдын совхоздо хони­шон боложо ошоо. Иигэжэ байдалаа шэнээр түхеэржэ түбхинэхын түлөө элдэб арга хурга туршажа, аһан шада­лаараа оролдожо байһан энэ айлые Буряад ороной сахю­усадшье өөгшөөжэ, эбигээл дороо абаа бшуу. “Һая ерээд байхадаа, нютагаа һанаад, жэлэй хэды дахин Шэнэхэ­энээ ябадаг һэмди. Харин мүнөө тэндээ ошоод, нэгэ хэды байн гэхэдээ, иишээл тэгүүлдэг болонхойбди, - гэжэ Дэмбэрэл-Дабаа ахатан хөөрэнэ: - 25 жэл соо эндэ байжа, хүүгэдээ һургажа, хүн болгоходомнай, багшанар хүмүүжүүлэгшэдһээ эхилээд, олон һайхан хүнүүд дэмжээ, туһалаа. Бултандань баярла­жа ябадагбди”.

70 наһанайнгаа дабаан өөдэ алхалжа ябаһан Дэм­бэрэл-Дабаа ахатан Буряад орондо, Ага тойрогто, Шэнэ­хээн нютагтаньшье болоһон бүхыл арга хэмжээнүүдтэ оролсохые оролдодог. Хэдэн жэлэй урда Агын дасанай хайлаад, дахин һэргээгдэжэ эхилхэдэ, эдэбхитэйгэ­эр хабаадалсаһан, хандиб оруулһанайнгаа түлөө “Агын дасанай 200 жэлэй ойдо” гэһэн медаляар хоюулаа шагнагдаа һэн. Мүн Дарима эгэшэ буряад арадайнгаа түүхэһээ эхилээд, аялга дуу һайн мэдэдэг юм. Бадма-Ханда басаганиинь “эжым­ни зааһан дуун” гээд, утаар татажа, уран гоёор нугалжа, олон һайхан дуунуудые ду­улажа байдагынь мэдээжэ. Дарима эгэшэ өөрөөшье ню­тагайнгаа һамгадаар бүлгэм боложо, бага-ехэ тайзанууд дээгүүр абьяасаа гайхуулжа, арад зоной альга ташалга­да хүртэжэ ябахаһаа гадна, гансаараа дуулаад, “Ариг Ус” телекомпаниин үнгэргэһэн арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй “Мүнгэн сэргэ” мүрысөөндэ, мүн “Алтаргана” нааданда­шье шалгаржа, медальда хүртэһэн байдаг.

Дэмбэрэл-Дабаа ахын эжынь, мүнөө 92 наһатай хүгшэн, хүнгэн сарюун зан­дааханаа, хүбүү бэридээ һайханаар үргүүлжэ бай­на. Элинсэг эсэгэнэрэйнгээ Эхэ нютагта ерэжэ, угаа үргэлжэлүүлэн үнэржэжэ һууһан Аандан-Жаргалай Дэмбэрэл-Дабаатанай бүлэ үри хүүгэдэйнгээ дүхэригтэ, ара үбэрөөрөө аша зээнэрээ суглуулан, амгалан тэнюу­хэн ажаһуужа байхадаа: “Бу­ряад зомнай бүхэ голтой, хаанашье ябаа һаа, ажал хүдэлмэриингөө хүсөөр ам­жалтада хүрэхэ аргатай”, - гэжэ дахин-дахин тэмдэглэ­жэ байгаа һэн.