​​Буряад хэлэ хүгжөөлгэдэ хубитаяа оруулна

Түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй хүн үндэһэгүй тэмээн халаахай мэтэ һалхинда тууг­дажал ябана бшуу. Хай­шан гэжэ хэлэ шудалуул­хаб, түрэлхи хэлэндэнь жэгнүүлэн һургахаб? Эдэ асуудалнуудта харюу Ага тойрогто бэдэрһэн бай­наб.

Яһатан бүхэнэй үндэһэн хэлэндэ шүүмжэлхэ, шүүлбэрилхэ, сэгнэхэ юртэм­сын гүн шадабари хадагалаатай байдаг. Түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй хүн угайнгаа хэр үе сагһаа дамжуулһан эрдэни зэндэмэни алдажархиһан мэтэ, дутуу хүмүүжүүлэгдэнэл ха юм. Болбосорол тухай хуули­да түрэлхи хэлэ шудалал­гын асуудалаар нэмэлтэ хэгдэһыень зарим түрэлхид буруу ойлгожо болоно. Тэ­рэниие зүбөөр ойлгожо, өөрыгөө ямар яһатан гээ­шэбиб гэжэ тодо мэдэржэ, үндэһэн хэлэеэ шудалха болоно. Тиимэл хадаа буряад хүн буряад хэлэеэ мэдэхэ ёһотой.

Хэдэн жэлэй саана буря­ад хэлэнэй хүгжэлтэ эрдэм болбосоролой һалбариһаа, һургуулиһаа ехээр дулдыда­на гээд, буряад хэлэнэй баг­шанар хэлэеэ муугаар заана гэжэ зэмэлэлгэдэ хэды оро­дог һэм даа. Харин һүүлэй үедэ гансал буряад хэлэнэй багшанарай шадалаар түрэл хэлэеэ хүгжөөжэ болохогүй гэжэ олониитэдэ эли болоо. Тиимэһээ хаа-хаанагүй бу­ряадуудай ажаһуудаг можо нютагуудаар буряад хэлэ хүгжөөлгын талаар оршон байдал зохёохо гэжэ булта оролдонобди.

Гэр бүлэһөө эхи татаха

Тээмэндэ Агада үнгэрһэн “Буряад хэлэн: түүхэ ба хүгжэлтэ” гэһэн хуралдаа­най үедэ хабаадагшад али­шье сэдэбээр элидхэхэдээ, буряад хэлэ хүгжөөхэ бай­дал нэн түрүүн гэр бүлэһөө эхитэй гэжэ тэмдэглэһэн байна. Саашадаа хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ, һургуулинуудта буряад хэлэ шудалал­га гүнзэгы шанартай болохо ёһотой ха юм даа.

Агын ниигэмэй һалбариин мэргэжэлтэдэй дүршэл дээшэлүүлгын дээдэ һургуулиин ректор Һама Рабдановагай хэлэһээр, Ага тойрогто буряад хэлэ хүгжөөхэ ажал хэдэн шэглэ­лээр ябуулагдана.

- Буряад хэлэ хүгжөөлгын хэмжээнүүд ганса габшагай һарын туршада үнгэргэгдөөд лэ дүүрэшэдэг бэшэ. Буря­ад хэлэнэй һайндэр жэлэй 2 дахин үнгэргэгдэдэг. 2002 онһоо хойшо буряад хэлэн­дэ хабаатай хуралдаануу­дые заатагүй буряад хэлэн дээрэ үнгэргэдэгбди. Гол зорилгомнай гэхэдэ, түрэл хэлэнэй байдал һайжаруулха аргануудые бэдэрэлгэ болон багшанарай хэһэн ажалай дүй дүршэл дэлгэрүүлгэ, суг хэһэн ажалайнгаа дүн сог­сололго болоно, - гэжэ Һама Раднабазаровна тодорхойл­бо.

Һонирхуулжа һургаха шухала

Агада хүүгэдэй бүхы сэсэрлигүүдтэ буряад хэ­лэн болон үндэһэн ёһо зан­шалда һургаха ажал урагшатай ябуулагдана. Эндэ Буряадта мэдээжэ онол аргануудые хэрэглэхын ха­жуугаар хүмүүжүүлэгшэд өөһэдөөшье тусхай програм­мануудые зохёожо, ажалаа һайнаар үнгэргэхые оролдо­но. 2-тойһоо 7 наһатай бо­лотор үхибүүд хэды шэнээн буряад үгэнүүдые мэдэхэ ёһотойб гэһэн толи хэблэһэн байна.

Хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэнэй байдал баһал хэсүүшэг гэжэ хэ­лэлтэй. Хэрбэеэ һаяханшье сагта хүдөө нютагуудаар сэсэрлигһээ уһан буряад хэ­лэтэй үхибүүд һургуулида ородог һаа, мүнөө тон муу­гаар дуугардаг гү, үгышье һаа, огтолон буряад хэлэгүй үхибүүд 1-дэхи ангида ерэ­нэ. Ага тойрогто жэл бүхэндэ 1400 шахуу хүүгэд 1-дэхи ангида ороно. Тэдэ багшын лэ ехэ оролдолгоор 4 жэлэй туршада буряадаар уншаха, ойлгохо, бэшэхэ шадабари­тай болоно бшуу.

Оршон үе сагта үхибүүдые түрэл хэлээрнь һонирхуулха, бэлэн аргаар хэлэ шудалу­улха асуудал шухала. Эндэ багша бүхэн юрэ мэдэ­сэ үгэхэ бэшэ, үхибүүдые һонирхуулжа, ухааень гүйлгэжэ, шиидхэгдээгүй асуу­далнуудые табижа, харюу олохыень дурадхажа заана. Мүн тиихэдэ дүн гаргаха да­далтай болгохо, хүнүүдтэй харилсаха, өөрыгөө хүгжөөхэ дүй дүршэл олгуулха зэргэ­тэй.

Үхибүүд хэшээлдээ на­адажа үзэхэдөө, түргөөр, һайнаар хадууна. Тиимэл ха­дань багшанар шэнэ оньһон арга хэрэглэжэ, элдэб ян­зын наадануудые хэрэглэ­жэ, хэшээлнүүдээ үнгэргэнэ. Жэшээнь, Сахюуртын дунда һургуулиин багша Бэлигма Баторовна Болотова зүжэгэй ашаар зааха онол арга (те­атральная педагогика) ам­жалтатай хэрэглэдэг. Хэһэн ажалайнгаа дүн согсолжо, сценаринуудайнгаа суглу­улбари сахим түхэлэй по­соби болгожо гаргаа. Урда Агын багша Димчигма Аю­рова буряад уран зохёол үзэлгэдэ шүүмжэлэн бо­дожо үзэхын оньһото арга нэбтэрүүлэнхэй. Гүнэйн дун­да һургуулиин багша Баярма Дылгырова һуралсалай ажа­ябуулга үргэнөөр хэрэглэнэ. Иимэ дүй дүршэлтэй баг­шанар Ага тойрогто олон. Абажа харабал, Агын буряад хэлэнэй багша буряад араду­удай нааданууд тухай “Табан талаан” гэһэн ном зохёожо хэблүүлээд, мүнөө жэлэй “Алтарганын” нааданда эр­химлээ бэлэй.

Иимэл дүй дүршэлтэй багшанар Ага тойрогто бу­ряад хэлэ нэбтэрүүлхэ ажал­да нилээд ехэ хубитаяа ору­улжа байна.