2008 ондо Северобайкальск хотодо “Баяр” гэһэн буряадай соёлой түб байгуулһан багша Светлана Дармаевна ХОБОДОЕВА хүүгэдэй уласхоорондын аяншалгын эмхи байгуулха гэһэн үүсхэл гаргажа, Монголой түлөөлэгшэдтэй хэлсээ баталһан юм. Иигэжэ хоёр талын эб нэгэн хүсэлөөр соёлой-аяншалгын уласхоорондын эблэл эмхидхэгдэһэн бэлэй. Ниитын энэ эмхиин Улаан- Үдэ болон Улаанбаатар хотонуудта проектнүүдые бэелүүлэгшээр Светлана Дармаевнагай өөрынь басагад Октябрина Бимбаевна ДАШАНИМАЕВА, Яна Бимбаевна БАЗАРОВА, Монгол талаһаа эблэлэй президентээр Б. ЭНХБААТАР хүдэлмэриеэ эхилээ һэн.
Энэ эмхи Улаан-Үдэ хотын эрдэм һуралсалай комитедтэй, Роспотребнадзортой, ГАИ-тай нягта холбоотойгоор ажалаа ябуулдаг болоо. Түрүүшын үеэр 20-30 хүүгэдые Улаанбаатар абаашадаг, мүн эды монгол эдиршүүлые угтажа абадаг һаа, мүнөө ажал ябуулгань хараа байса үргэдхэгдөө.
Онсолбол, байгша оной ноябриин 2-һоо 8 болотор Улаан-Үдэ – Улаанбаатар – Эрлянь хото (Хитад гүрэнэй Эрээн хото) гэһэн замаар Буряадһаа 200 гаран, Монголһоо 200-гаад үхибүүд хамтаран, Эрээн хотодо хүрэһэн, тэндэ хитад үетэнтэеэ ниилэхэдээ, хабаадагшадай тоо 500 шахуу болоһон байна. Эрээн хотын эрдэм һуралсалай талаар комитедэй түлөөлэгшэд айлшадаа угтажа түбхинүүлээ.
Иимэ олон хүүгэдэй нэгэ дороо аяншалха гээшэ хоморой үзэгдэл гэхэ гү, али ондоо иимэ жэшээ дүтэ наашашье дуулдаагүй юм. С.Д. Хободоевагай үүсхэл иимэ дэмбэрэлтэй, далижалтай байба бшуу.
Эгээл багашуулынь Улаан-Үдын 56-дахи һургуулиин хатарай “Сэлэнгэ” студи (2- дохи, 3-дахи классууд), эгээл томонуудынь хотын соёлой түбэй жэшээтэ “Пелея” һургуули, мүн дам тоолобол, Эрхүү можын Байкальск һууринай, Түнхэн, Ивалга, Сэлэнгэ, Байгал шадарай аймагуудай, Улаан-Үдын 7, 24, 18, 37 болон 54-дэхи һургуулинуудай һурагшад иимэ аяншалгада гараа. Зариманиинь урда жэлнүүдтэ ошоһоншье байха. Монгол оронһоо Улаанбаатарай 9, 18 болон 23-дахи, Сэлэнгэ аймагай Баянгол сомоной һургуулинууд, Хитадһаа Эрээн хотын монгол шэглэлтэй һургуули хабаадаа.
Үбэр Монголой эдир үетэн
Головоломконууд... аяар 11 мянга
...Табан томо “Икарус” түхэлэй автобусууд үглөөнэй 6 сагһаа хотын түбһөө хүдэлжэ, “Агууехэ Сайн замаар” («На Великом чайном пути») гэһэн аяншалгада эхи табигдаһан юм. Алтан хилын хиналта-шалгалташье дабажа гарабабди. Хубисхалай үлгы “Алтан Булаг” дээрэ үдын хоол барибабди. Үхибүүд монгол түхэригүүдые тоолонхой, өөһэдөө хоол захижа тоосоно. Хитад хүрөөд байхадаа, юаньшье тоолоходоо ядалдаагүй, шумууһанууд даа, мүнөөнэй хүүгэд. Аян замдаа багшанар хүүгэдтээ хүршэ ороной түүхэтэ газарнууд, байгаалиин хоморой үзэгдэлнүүд тухай тобшохоноор хөөрэжэ һонирхуулна, буряад-монгол хэлэеэ шудалжа байха тухай һануулна.
“Монгол хүнүүд ородоор дуугардаггүй. Яажа хэлэеэ ойлголсохобта?”- гэхэдэ, хүбүүд, басагад яряанай мэдэхэ үгэнүүдээ шэбшэн дабтана, бэе бэетэйгээ мэндэ амараа хэлсэжэ туршана. Улаанбаатар орой һүни хүрөөд, зочид буудалда түбхинэн, үдэшын хоол баряад, хэдэн зуугаад хүүгэдэй шаг шууяан одоошье намдаа бэлэй.
Монголой ниислэл хотодо хоёр бүлэг болон хубааржа, Оюун ухааны олон улсын музей болон түүхын музей һонирхон харабабди. Оюун ухааны музей хадаа Монгол Улсын соёлой габьяата зүтгэлтэн, шилдэг зохёон бүтээгшэ Зандраа Түмэн-Өлзиин байгуулһан Монгол ороной хубиин түрүүшын музей мүн гэжэ ойлгобобди. Эндэ табигдаһан экспонат бүхэн хүнэй ухаа гүйлгэхэ зорилготойгоор бүтээгдэһэн. 11 мянган головоломконууд- нааданхайнууд бии гэнэ. Эдэ экспонадууд уласхоорондын 130 выставкэ-яармагта хабаадаһан. Шагай наадан, ээдрээ тайлаха наадан, хурга гарын сүүдэрын наадан, оригами, онсо оньһотой домино гэхэһээ эхилээд, зай захагүй. Аяар дүрбэн дабхартай энэ байшангаар үдэрөөшье дүүрэн ябаа һаа, физикын хуулинуудые, механикын аргануудые хэрэглэн хэгдэһэн элдэбын дүрсэ нааданхайнуудаар тогложол бай гэмээр. Ганса шатарай дүрсэнүүд 400 ондо ондоо янзын эд хэрэглэн хэгдэһэн.
- Ямар бурханда шүтэһэнэй ашаар онсолиг иимэ музей байгуулаа гээшэбта? – гэжэ Түмэн-Өлзиидэ хандабабди.
- Завхан аймагын Нэмрэг сомондо түрэһэн хүм. Хотхоод угайб. Эдийн засагай газарта хүдэлөөб. Отгонтэнгэри ууладаа, Очирваани бурхандаа наһаараа мүргэжэ ябаа хүм, - гэжэ энэ зундаа 75 наһаяа тэмдэглэһэн ухаалан зохёогшо хөөрөө һэн.
Хүүгэдэй хужарлаһан гээшэнь, зарим наадануудтань хабаадаадшье үзөө. Гидэй фокусуудые харуулхадань, таагаадшье туршаба. Гэртэхинээ гайхуулхаяа ухаа гүйлгэдэг нааданхайнуудые олоор худалдажа абаба.
Удаа дараань багшанар наймаанай газараар нэгэ хэды соо хүүгэдээ ябуулаад, Эрээн хото ошохо поезддо һуухаяа зорибобди.
Аригуун Эхэ ороноо магтан дууланаб
Гүрбэлнүүдые мүнхэлжэ, хилэеэ бүхэлнэ гү?
Хитадай хилэ шадарай Эрээн хото нарата үдэрөөр угтаба. Үбэр Монголой Шэлиин голой газарта, сүл губида 60 гаран жэлэй саана үндын ургаһан Эрээн хото хитадуудай хэхэгүй юумые хэхэ, бүтээхэгүй юумые бүтээхэ шадабарииень гэршэлнэ. Дугаагтаһан һолонго, таалалдажа байһан мантан динозаврнууд (гүрбэл) хотын үзэмжэ болоно. Гүрбэлнүүдэй хэбтэшэ эндэ элбэгээр олдоһон, Хитад, Росси, США гүрэнүүдэй эрдэмтэд шэнжэлгэнүүдые хамта хэһэн.
Гүрбэлнүүдэй мантан музей соо орон сасуу хүүгэд: “Үү-й, ямар үндэр юм” гээд, өөдөө үлын, гайхан зогсошохо юм. Зураглажа бирахаар бэшэ, өөрын нюдөөр лэ хараха хэрэгтэй. Ямар нэгэн амитаниие асари иимэ һүлдэ болгон тахиһан ондоо булан дэлхэй дээрэ бии юм гү? Үгыл ха даа, хай... Түрүүшын дабхарые – зэрлиг ой, нуур сөөрэмүүдэй хажууда бэлшэһэн баримал динозаврнуудые һонирхон хараад, шала дээрэ зохёогдоһон “Динозаврнуудые яажа барихаб” наада наадаад, хүүгэд хоёрдохи дабхарта байһан гүрбэлнүүд тухай фильм хараба.
Эрээн соо гансашье бог шорой үгы. Сачогшуу хэрэгсэл бариһан дворник нэгэшье бог олохо һанаатай ха, теэд шортоо хэбэртэй. Наймаанай дэлгүүрнүүд болон кафенүүдэй нэрэнүүд ехэнхинь хитадаар, нүгөөдүүлынь хуушан монголоор бэшээтэй.
70 миллион жэлэй саанахи Газарайнгаа түүхые мүнхэлһэн Хитадые дээдын ухаан урлалай гүрэн гэхээр бэшэ гү?
- Бидэ хитад хэлэ шудалжа туршанабди. Уншаад үзэелши, - гээд, нэгэ һонюуша хүбүүн оролдохошье гээшэнь.
Монгол хэлэ мэдэхэ һаа, дэлгүүр дээрэнь ядалдахаар бэшэ. Хитадууд яагаашье һаа, юумэнэй сэн, абаха – үгэхэ гэһэншүү үгэнүүдые яһала мэдэдэг, ойлгодог лэ байна. Эндэ ажаһуудаг 100 мянга шахуу зоной 15 хубинь монголшууд гээд бодоо һаа, монгол нүлөөн яһалал ха даа.
“Агууехэ Сайн зам” гэһэн удаадахи музей сэдьхэлэй нарин утаһа дайрамаар лэ байба. Хуушанай бэшэгүүд, буддын шажанай эд хэрэгсэлнүүд, гоёолто шүрэнүүд, аяга амһартанууд, мэдээжэ эрдэмтэд тухай хөөрөөнүүд – хамтын түүхымнай нарин нягта гэршэл даа.
- Минии хүгшэн эжы иимэ даруулга шэмэглэл үмдэдэг. Теэд заахан даа, иимэ томо бэшэ, - гэжэ бишыхан хатаршадаймнай нэгэн ажаглалтаяа хэлэнэ.
Зан заншалһаа үндэһэтэй
Үглөөдэрынь гол наадан соёлой байшан соо эхилбэ. Эмхидхэгшэд хитад, ород, монгол хэлэнүүд дээрэ сугларагшадые амаршална. “Турунтаевын кадриль”, “Монгол Улсын хамтын хатар” гээд лэ эхилшэнэ. Түнхэн аймагай Хэрэнэй “Улаалзай”, Сэлэнгэ аймагай Загастайн, Улаанбаатарай 18-дахи һургуулинуудай нэрэнүүд оло дахин дабтан соносхогдоно. Үдэ багаар эгээл багашуул – Улаан-Үдын 56-дахи һургуулиин “Сэлэнгэ” студи (хүтэлбэрилэгшэнь РФ- гэй, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Д.Д.Найданова) “Һэрилгэ”, “Һэеы даралга” гэһэн хатарнуудаа харуулба.
- Бишыханууд, хөөрхэнүүд, зонһоо гайхаха гээшые мэдэхэгүй. Иимэ холо ерээд, ёһотойл туршалга гаража байна гээшэ, - гэнэ Дарима Доржиевна.
Энэ бүлэгтэй түрэлхид Н.Б. Ошорова, Е.Д. Токуренова, Л.Н. Шагдурова гэгшэд ябалсажа, ехэ туһаяа үзүүлээ. - Һайшаалтайнь гэхэдэ, мэргэжэлтэ коллективүүдһээ дутуугүй бэлигээ зариман гэршэлнэ. Юрэл хатарха бэшэ, харин ажабайдалтай холбоотой ямар нэгэн заншал харуулхада, удхань дээшэлдэг. Жэшээнь, “Байгал тухай домог”, “Һэеы даралга”, “Арбан нэгэн эсэгэнэр”, ”Оронуудай хатар”, “Сибириин масленица» - бултал зан заншалһаа үндэһэтэй, - гэжэ О.Б.Дашанимаева сэгнэлтэ - һанамжаяа хэлээ һэн.
Яармаг
Сайн Замда урданай хүпеэсүүд, аяншалагшад хайшан гээд наймаагаа эрхилдэг байгааб, тэрэ үеын ёһо гуримууд мүнөө сагта шэлжэн ерэхэ ёһотой гү?
Улаан-Үдын 24-дэхи һургуулиин захирал Л.Г. Скоромных:
- Сайн Зам гэжэ дэмы нэрлэгдээгүй. Саадын бодолтой, олзодо шударгы, түүхэеэ сэгнэдэг хүнүүдые хүмүүжүүлхэ ёһотойбди. Арбаад жэлэй саана Ирина Дамбаева шабимнай өөрынгөө хэһэн нааданхайнуудые худалдаа, “Икадай шэлэнүүд” гэһэн шэнжэлхы элидхэлээ уншаа һэн. Мүнөө эрхим дээдын мэргэжэлтэн болонхой. Иимэ хэмжээндэ хабаадаһамни түлхисэ, туһа боложо үгөө һэн гэжэ бидэндээ һайниие хүргэжэ ябадаг.
Сэлэнгэ аймагай Загастайн һургуулиин багша И.В.Соктоева:
- “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн хэшээлнүүдһээ эхи абаа һэмди. Уран гартай басагаднай Долгорма Балтуева, Аяна Очирова, Алина Балданова хүүхэлдэйншье, хүнэйшье хубсаһа оёдог болоо. Яармагта хитад үхибүүд эм домтой ургамалнуудые дурадхана. Одуванчик, хризантемэ ургамалаар найруулан хэһэн... Ундыень уужа үзөөб, зосоо ехэл аятай болошоно. Ямар бэрхэб даа, хитадууд.
Улаанбаатарай искусствын һургуулиинхид Буряадай урлаг соёлтой танилсаһандаа урматай. Дэршигжүгдэр багша шабинарайнгаа “Өөлэн хатан”, “Сайн зам”, “Чингисхааны ехэ нүүдэл” зурагуудые тайлбарилан хөөрэнэ. “Хатанбаатар, Ногоондарь һурагшад бэлигтэй зураашад болохо табилантай. Хоёр ороной эдиршүүл энээнэй урда жэл уулзахадаа, “Фейсбук» хуудаһаар харилсадаг болоо. Танилтай хүн тала шэнги гэдэг гүбэ”, – гэжэ һиилбэриин багша хэлэбэ.
Улаан-Үдын 56-дахи һургуулиин хатарай студи Чингисхаанай талмай дээрэ
“Эдир экскурсоводуудай конкурс”
имагтал англи хэлэн дээрэ болодог байба. “Мүнхэ Сарьдаг”, “Шэмээшэгүүд”, “Янжима бурхан”, бусадшье элидхэлнүүд багша О.А. Воротниковагай, “Посольский монастарь” - багша М.М. Халзагаровагай ударидалга доро найруулан зохёогдоо юм байна. Монголой Өмөн гол аймагай “Хэрмэн цав» үзэмжэнүүд, Архангайн Тэрхийн цагаан нуур тухай Далан-задагай, Эмүджинэй хүдэлмэринүүд һайшаагдаа.
- Англи хэлэн дээрэ элидхэл хэлгые буруушаадаг зон бии байһан. Теэд сагай эрилтээр энэ шэглэлнайл үнэн зүб. Оюун ухаанай (интеллектуальные) наадануудаар, спортивна мүрысөөнүүдээр мүн лэ шанга тэмсэл болоо. Хитадай Эрээн хотынхид 1-дэхи, Буряадай -2-дохи, Монголой тамиршад 3-дахи һууринуудые эзэлээ, – гэжэ Октябрина Бимбаевна онсолоо бэлэй.
Хитад һургуулида айлшалаад...
Хилын саанахи шагнал үлүү сэнтэй гү?
Саг гээшэ эршэмтэйгээр хүгжэнэ. Глобализация гэһэн ойлгосо хилэнүүдые нээхые, хүүгэдые багаһаань хари хэлэндэ һургахые, ондоо оронуудай соёл, заншалтай танилсахые уряална. Монгол гиднай – Туула ородоор, хитадааршье, өөрыгөө Надя гээд нэрлэһэн хитад гиднай монголоор, ородооршье тордиһогүй харилсадаг байба. “Би Надя шэнги болохоб”, - гээд, автобус соо һууһан бишыхан басаган гараа үргэжэ байгаад мэдүүлнэ.
Эрээн хотоһоо мордохынгоо урда эндэхи һургуулитай танилсабабди. Агууехэ Конфуцида хүшөө газаань табигданхай. Стадионойнь хэмжээ – манай Буряадай стадион мэтэ. Класс бүхэн ами амяараа хоёр дабхартай байшангууд соо түбхинэнхэй. Хүбүүд нэгэ янзаар, ёжик түхэлөөр үһэеэ заһууланхай. Бултадаа шахуу һуга үндэрнүүд, жиирэй хитадһаа тад ондоонууд, жэгтэй. Хүбүүд, басагадшье хуу спортивна хубсаһатай.
- Бултандань физкультура боложо байгаа юм гү?
- Үгы. Энэнь һургуулиин формо гээшэ. Барюубшатай юумэ үмдэхүүлжэ зобоохогүйн тула иимэ формотой, - гэжэ гид тайлбарилна.
Эдэнэрэй өөрынгөө хэлэн дээрэ нэгэ дороо ганганалдахадань, байрань оройбшотойгоо оболзошоно аа гү гэхээр.
...Хүүгэдэй сэдьхэлдэ мартагдашагүй мүр сараа үлөөһэн энэ аяншалгада илагшадые шагналгын үдэшэ, дискотекэ одоол халима баярай оршон байдалда үнгэрөө. “Арадай хатар” мүрысөөндэ илаһан “Пелея” студи, Хэрэнэй хатарай ансамбль, 56-дахи һургуулиин “Сэлэнгэ” студи, урданай заншал харуулһан Улаанбаатарай 18-дахи, Улаан- Үдын 37-дохи, Эрээн хотын һургуулинууд, бусадшье эб нэгэн альга ташалган доро алталмал шэмэглэлтэй Дипломуудта, медальнуудта хүртөө.
Улаан-Үдын 56-дахи һургуулиин хатарай студи Чингисхаанай талмай дээрэ
Хилын саана абаһан шагнал үлүү сэнтэй гү? Хүсэжэн далижаха, хүгжэхэ гэһэн ниитэ нэгэн хүсэлдэ абтанхай һэн, эдир аяншалагшад. “Гурбан ороной хүүгэд - бидэ нэгэдээд, энэ дэлхэйе хубилгахаяа ерээбди, энэ дэлхэйе шэнээр зохёохоёо ерээбди” гэһэн һүрөөтэ дуун сэдьхэл соо зэдэлжэ байһандал бэлэй
Октябрина Дашанимаевагай гэрэл зурагууд
Улаан-Үдэ-Улаанбаатар-Эрээн хото