Гүрэн түрын ниислэл хотодо, Россиин Эрдэмэй академиин хэлэ шэнжэлгын институдай дэргэдэ Бабасан Цыренов докторой нэрэ зэргэ хамгаалба гэһэн һайн һонин үнгэрһэн жэлэй намарай эсэс багаар дуулдаа бэлэй. Тиихэдээ диссертаци хамгаалгын зүблэлэй гэшүүдэй нэгэнииньшье арсажа дуугаа үгөөгүй, бултадаа дэмжэһэн юм.
Баабай эжын буянгаар
Өөртэнь хонходожо амаршалхадамни, эгээлэй юрын, үдэр бүриин үйлэ хэрэг тухай хөөрэлдэжэ байһан мэтээр харюусаа һэн. Гансал багшынгаа, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Лубсан Доржиевич Шагдаровай аша габьяа онсолон тэмдэглээ бэлэй. Дүүлихэ, дошхорхогүй, даруу номгон абари зантай, өөрыгөө һайрхаха, үбсүүгээ шааха дурагүй һэн тула тиигээ ёһотой гэжэ бодоо һэм.
Теэд бидэ, түрэлхи хэлэнэйнгээ саашанхи хүгжэлтөөр, боложо байһан хубилалтануудаарнь гансашье мэргэжэлтэ ажалайнгаа эрилтээр бэшэ, харин мүнөө үеынь байдалаар һанаагаа зободог, ажаллажа байгаа газартаа өөрынгөө үүргэ һайнаар дүүргэхэ гэжэ үнэн зүрхэнһөө тэгүүлдэг зон, түрэлхи хэлэеэ гүнзэгы гэгшээр шэнжэлжэ, тэрэнэйнгээ түлөө оролдожо байһан хүнэй эрдэмэй доктор болоходо, үнэхөөрөө ехээр баярлаабди. Үдэр бүриеэ эрдэмэй ажалда зорюулжа, ондоо тээшээ һаналаа хубаажа табингүй, хэлэ шэнжэлгэдэ горитой ехэ хубитаяа оруулжа байһан Бабасан Цыренов тухай, тэрэнэй амжалтанууд тухай хөөрэхэ һанал түрэжэ, энэ ниитэлэлгэ бэшэгдэбэ гээшэ.
“Хүн болохо - багаһаа, хүлэг болохо - унаганһаа” гээд, араднай сэсэн мэргэнээр хэлсэдэг. Хүлөө шоройдоһон хүрьһэтэ түрэл тоонтоёо, мэдээжэ ирагуу найрагшын бэшэһээр, “эхынгээ һүнтэй хамта элүүр солбон тэнжэхэдэшни туһалһан” аршаан булагайнгаа шэмэ, хүсэ наһан соогоо мартахын аргагүйл даа.
Угаа уһанда хаянгүй утын замда ульһатай ябаха - угаа шухала. Бабасан Цыреновэй наһанай намтарай эхин – түрэл нютаг Ивалгаһаань, түрэһэн эхэ эсэгэһээ, түүхын холые һэтэлэн ерэһэн уг изагуурһаань. Россиин хүдөө ажахын эрдэмэй Сибириин таһагай бүридэлдэ ородог Хүдөө ажахын Буряадай эрдэм шэнжэлэлгын институдай ажалшан, Буряад Уласай габьяата механизатор Доржо Шарапович болон ажалай габьяа ехэтэй Эрдэни Хандажаповна Цыреновтэнэй бүлэдэ Бабасан Доржиевич 1973 оной хабар түрэһэн.
Багшанарай һайхан һургаал дахажа
Бабасан Цыренов Ивалгын дунда һургуулида һураа. Түрүүшын һургагшань – Буряадай арадай багша, 50 гаран жэлдэ багашуулые эрдэмдэ һургаһан Лайжид Дабацыреновна Ванданова. Ородой Холбоото Уласай арадай гэгээрэлэй отличник Валентина Аюшеевна Хахураева ангиин хүтэлбэрилэгшэ байһан.
Буряад хэлэнэй багшанарынь - ялас гэмэ һургагшад, Бүхэсоюзна, Россииншье, Буряад Уласаймнайшье олон тоото шагнал хайрада, шангуудта хүртэгшэд. СССР-эй болон РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй аша габьяатан, дунда һургуулиин 10-дахи ангида үзэхэ буряад уран зохёолой номой авторнуудай нэгэн Нина Батуевна Цыретарова, мүн лэ гүрэн түрымнай арадай гэгээрэлэй отличник, Буряадай габьяата багша Мэдэгма Бабасановна Бадмацыбикова хоёр болоно бшуу. Эрдэмэй орёохон замаар алхалжа, үндэр орьёл өөдэнь үсэд нэтэрүүгээр дабан гаража, докторой солодо хүрэһэн шабинь мүнөөдэр эдэ багшанарайнгаа аша габьяаень мартаагүй, нэрэнүүдыень үргэн магтажа ябадаг һайхан заншалтай.
1990 ондо эрдэмэй гуламтаяа амжалтатайгаар дүүргэжэ, түрэл хэлэндээ ехэ дуратай, түрэлхиин ехэ ульһатай байһан залуу хүбүүн багшын хүнгэн бэшэ мэргэжэл шэлээ һэн.
Дээдэ һургуулиин дабаа дабаха гээд
Буряадай гүрэнэй багшанарай Банзарай Доржын нэрэмжэтэ дээдэ һургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй факультедэй оюутан боложо ерэхэдэмни, Бабасан Цыренов “борьбоо үндылгэжэ”, “бордойнхой” хүн ябагша һэн. Тэрэ сагһаа хойшо оролдосо ехэтэй, урагшаа һанаатай, эрмэлзэл ехэтэй Бабасан Доржиевич нүхэртэеэ танил юмди.
Суута эрдэмтэд, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Даша-Нима Доржиевич, багшын эрдэмэй доктор, Ородой Холбоото Уласай Болбосоролой эрдэмэй академиин гэшүүн-корреспондент Эрхэтэ Раднаевич Раднаевай шаби байһанаараа хэдэн үе зон омогорходог гээшэбди. Эрдэмэй доктор болоһон нүхэр Бабасан Цыренов – манай нэгэн. “Минии мэргэжэлтэн болохо замда хүндэтэ багшанар, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидадууд Галина Дамбаевна Будаева, Сэсэг Гылыковна Осорова хоёр мүн лэ ехэ нүлөө үзүүлһэн юм”, - гээд Бабасан Доржиевич онсолон тэмдэглэдэг.
Дээдэ һургуулидаа һуража байха үедөө, худхаляатай хатуу ерээд оной эхеэр хоёр жэлэй туршада Бабасан Цыренов “Ивалгын ажабайдал” сониндо сурбалжалагшаар ажаллаа.
Эрдэмэй орьёл өөдэ
Дээдын эрдэм оложо, мэргэжэлтэй болоһон тухай үнэмшэлгэеэ үбэртэлжэ, эрдэмэй түрэл гуламтадаа бусаад, буряад хэлэн болон уран зохёолой багшаар арбан жэлдэ ажаллаа, дээдэ гарай багшын зэргэдэ хүрөө.
1997-2000 онуудта аспирантура дүүргээд, “Монгол хэлэнүүд” гэһэн тусхай мэргэжэлээр бэшэһэн диссертацияа амжалтатай хамгаалжа, Бабасан Доржиевич хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой солотой, мүн тиихэдэ монгол хэлэ бэшэг шудалагшын нэрэ зэргэтэй болоо.
Россиин эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэндэ 2001 онһоо хойшо мүнөө болотор таһалгаряагүй ажаллана. Эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэһөө эхилээд, хэлэ шэнжэлгын таһагые даагша хүрэтэр ургаа.
Түрэл хэлэеэ түүхэлэн шэнжэлнэ
Буряад болон монгол хэлэнүүдэй лексикологи болон лексикографида, түрэл хэлэнэймнай бэшэгэй дүрим тухай һургаалда, нютаг хэлэнүүдтэ эрдэмтэн анхаралаа хандуулжа, ажалаа эрхилнэ. Баһа тиихэдэ арадай аман зохёолой хэлбэри, һурагшадые хэлэндэ һургаха хэрэгтэ туһалха аргатай шэнжэлгэнүүдые Бабасан Доржиевич элбэгээр хэдэг байна.
Эрдэмэй 5 монографи зохёогшо болон зохёогшодой нэгэн, эрдэмэй талаар 70 гаран статья бэшэһэн байха юм. Бабасан Цыреновэй редакци доро 10 гаран монографи хэблэгдээ. Тэрэ тоодо академическэ “Буряад-ород толи” (2006-2008 онууд, 2 боти), “Ород-буряад толи” (2008 он), “Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи” (2005 он).
“Европын, Азиин болон Африкын гадаадын гүрэнүүдэй ба Америкэ, Австралиин үндэһэн арадуудай хэлэнүүд (монгол хэлэнүүд)” гэһэн тусхай мэргэжэлээр Бабасан Доржиевич Цыреновтэ 2009 ондо доцентын эрдэмтэ нэрэ зэргэ олгогдоһон байна. Буряад Уласай Толгойлогшын дэргэдэхи буряад хэлэнэй талаар комиссиин гэшүүн юм.
“Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим” заһагдаад, нэмэгдээд, 2009 ондо хоёрдохиёо хэблэгдэхэдэ, мэргэжэлтэ ажалаараа буряад хэлэндэ хабаатай, бэшэгэй хэлэ үдэр бүриингөө хүдэлмэридэ хэрэглэдэг зон ехэтэ һонирхожо, зүбшэн хэлсээгшэ һэмди. Зарим дүримүүдые буруушаахашье хүнүүд байгаа. Теэд авторнуудай нэгэн болоһон Бабасан Доржиевич тэсэбэри ехэтэйгээр ойлгууламжын ажал ябуулаа бшуу: гараһан асуудал бүхэндэ тодо харюу хэлээ, зарим тэды дүримүүдэй һэлгэгдэһэн ушарые удхалан тайлбарилжа үгөө. Тииһээр шэнэ дүримүүднай бүримүһэн хүсэндөө орожо, хэрэглэгдэдэг болоһониинь мэдээжэ.
Ажалаар олдоһон аша габьяа
Хори гаран жэлдэ ашаг үрэ ехэтэйгээр ажаллаһанайнгаа түлөө гүрэн түрын, олониитын магтаал хайрада, шагналнуудта Бабасан Доржиевич хүртөө. Томо гэгшын толинууд дээрэ хүдэлжэ, эрдэм болон техникын һалбарида онсо габьяатай байһанай түлөө олгогдодог Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртөө һэн. Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Хүндэлэлэй бэшэгээр хоёр удаа, Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай грамотаар шагнагдаа.
Монгол хэлэнүүдые шэнжэлдэг хадаа нэгэ үндэһэтэ арадаймнай гүрэн түрэ манай эрдэмтэнэй аша габьяа мүн лэ мэдэржэ, Агууехэ Монгол Уласай байгуулагдаһаар 800 жэлэй хүндэлэлдэ зохёогдоһон медаляар шагнаһан байха юм.
Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй “Буряад арадай үмэнэ габьяатай байһанай түлөө”, мүн тиихэдэ Буряад Уласай Толгойлогшын зарлигаар “Буряад Уласай үмэнэ габьяатай байһанай түлөө” медальнуудаар мүнөө жэлдэ шагнагдаа. Эдэ бүхы шагналнууд эгтээ хүндэ үгтэдэг бэшэ. Үсэд нэтэрүү үнэн ажалаараа, үндэр эрдэмэй, үндэһэн арадайнгаа түлөө үдэр бүри оролдожо байһан хадань Бабасан Цыреновтэ барюулагдаа бшуу.
Эрдэмтэн хүнэй эрмэлзэл буураха, мохохо бэшэ. Саашанхи ажалдаа урма зоригтой ябажа, үшөө үндэр амжалтануудые туйлахыень, олон шабинарые һургажа, эрдэмэй үргэн замда гаргажа байхыень хүсэе.
Баяр БАЛДАНОВ, Ородой Холбоото Уласай Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүн