Үбэр Байгалай хизаарай Оловяннын аймагай Улаан-Сэсэг нютагта байдаг Арьяа Баалын сүмэ айлай хорёо соо баригданхай. Мүн оройдоол 4-5 дүрбэлжэн метр талмайтай юм. Тэрэниие манай гүрэндэ эгээл багахан буддын шажанай сүмэ гэжэ нэрлэжэшье болохоор ха. Харин түүхэнь аргагүй һонин.
Хүгшэн абамни, Соржын Болод, Түүргын голдо түрэһэн байгаа. Тоонто нютагынь мүнөөнэй Үбэр Байгалай хизаарай Оловяннын аймагай Булам һуурин шадар болоно. 1930-аад гаран онуудаар арбаадтайхан байхадаа, засаг түрын баалалтаар нютагһаа гараһанаа (мүнөө һанахадамни, иигэжэ гүрэнэй хилэһээ холодуулагдаһан байгаа бшуу), мал адуугаа туугаад, Онон мүрэн яажа гаталһанаа дурдадагыень һананаб. Хүнхэр хүрөөд, үбэлжөөд, бүри зүүн-хойшоо Хара-Шэбэр нютаг руу зорёо һэн ха. Тэндээл бүхы наһаараа амидараал даа. Арбаад жэлэй урда үхи хүүгэдээ, аша зээнэрээ бултыень дахуулаад, нютагаа ошожо, Буламайнгаа Хаан ууладаа мүргөө һэн. 90-ээд наһатай үбгэн үндэр гэгшын уулын оройдо гаралсажа, юумэ үргөө, һунажа мүргөө, сэдьхэлээ хүмэрюулэн байжа, бага наһаяа дурсаа бэлэй. Тэрэ гэһээр хаа-хаагуур тараһан үри һадаһадынь жэл бүри тиишээ ошожо мүргэхые оролдодогбди. Эндэ һаяхана үеэлэнүүдээрээ Хаан ууладаа гараад, бусалгандаа Улаан-Сэсэг нютаг хүрэжэ, Арьяа Баала бурханай сүмэдэ мүргөөбди. Тэрэнэй түүхэ хүгшэн абымни хөөрэһэнтэйшье холбоотой байшоо.
“XIX зуун жэлэй һүүл багаар Сүүгэл дасанай Залнай лама гэгшэ Түбэдэй түб болохо Һасада 20 жэлэй туршада шажанай һургуули хээд ерэхэдээ, Арьяа Баала бурханай хүрэг залажа асарһан байгаа, - гэжэ Улаан-Сэсэгэй һургуулиин багша Цырен-Ханда Чимитовна Бабуева хөөрэбэ. - Нютагаа бусаад, дасанайнгаа ламанартай хэлсээд, Ононой урда бэеын буряадуудай тахижа байхыень дамжуулһан байгаа ха. Тиигэжэ зурхай зуража тодорхойлһоорнь энэ бурхан манай Улаан-Сэсэг нютагай урдахана Дуган добо гэжэ газарта заларха боложо, Боросонов Доржо гэжэ хүндэ тэрэниие тахиха хэрэг даалгагдаһан байгаа”.
Харин 1920-ёод оной һүүл, 1930-аад оной эхеэр үнөөхи сүмэнь хаагдаа һэн. Тиихэдэнь Боросонов Доржо гэгшэ мухалигай оёорто бурханаа болон бусад хэрэгсэлнүүдээ хэжэ, дээрэһээнь орооһо адхаад, хабтагайгаар хушажа нюуһан байгаа ха. Тэрэ үеэрнь сэрэгэй ородуудай олон болоходо, нютагаа орхижо ошоходоошье, тиигэжэ нюугаад ябаа.
“Түрүүн Хүнхэр, һүүлдэнь бүри Хара-Шэбэр хүрэтэршье абаашаһан, - гэжэ Улаан-Сэсэг нютагта ажаһуудаг Долгорма Цыреновна Эрхатуева хөөрэнэ. - Доржо үбгэн Хара-Шэбэртэ 1950 он болотор байгаад, Оловяннын аймагай Аренда һуурин руу хүрьгэнэйдөө зөөхэдөө, Арьяа Баала бурханаа Ононойнгоо урда бэе гаргажа, Улаан-Сэсэгэй үндэр наһатан Бадмаев Бата гэгшэдэ дамжуулһан. Тэрэ үедэ энээгүүрнай хойгуурхи нютагуудта адли хатуу байгаагүй, халта бараг байгаа һэн ха. Тиимэһээ бурханаа залажа асархадаа, Бадмаев Бататан гэжэ айлай хорёо соо зорюута Иринчинов Дамба-Мүнхэ гэжэ дарханаар сүмэ барюулжа тахидаг болоо. Тэрэ сүмын арамнай Гурумбуев Найдан гэжэ лама номой ёһоор бүтээгээ һэн. Мүнөө байгша гурбадахи сүмэ болоно. 2011 ондо нютагаймнай зон мүнгэ татажа, энээниие барюулаад, Сүүгэл дасанай ламанар арамнайлаа һэн. Улаан-сэсэгэйхидһээ гадна хажуугаархи нютагуудай буряадууд, мүн хара-шэбэрэйхидшье ерэжэ мүргэдэг. Үндэр Бата үбгэнэй һүүлээр басаганиинь Дарима хүгшэн Арьяа Баала бурханиие тахижа байдаг аад, наһа барахадань, нютагаймнай зон үдэр бүри ээлжээгээр зула бадараажа байдагбди”, - гэжэ Долгорма Цыреновна хөөрэбэ.