Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй социальна түсэлэй хэмжээн соо хэдэн олон нютаг һууринууд хонин һүрэгтэй болоо. Түлыень дам саашань дамжуулһаар байтар, толгойнь тоо олошорһоор. Хүдөө ажахын яаманай гол үүргэ манай Сангха даагаад байна гэжэ хамба ламын шоглон һагад хэлэдэгынь бодотоор бэелүүлэгдэнэ бшуу.
“Хүбүүд, мал харагты”
Хамба ламын үхибүүдтэ мээхэйень “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэжэ наадамай үедэ ойлгохоор. Хүүгэдэй дэрбэгэр шэхэнүүдыень татаад, монсогор хасарнуудыень бажуугаад гарашахадань, тэдэнь “пидшье” гэнгүй, үшөө баяртайнууд гүйлдэхэ.
“Хүбүүд, эрдэм ном шудалаад яахатнайб, басагад һураг лэ. Һургуулияа түгэсхөөд, намһаа хони абажа үсхэбэрилэгты”, - гэжэ хамба ламын үхибүүдэй урда хэзээ нэгэтэ ама алдаһыень һураг суу болоод, олоной дунда тарашоо. Эдэ үгэнүүдыень буруугаар ухамайлһан заримашуул дураа гутанги иигэжэ гайхана: “Хэр угһаа эрдэм бэлиг – эрхим баян гэдэг байгаабди. Хамбамнай бү һурагты гэжэ байнал”.
Үгы ааб даа! Эрдэмдэ эльгэтэйшүүл бү шудала гээшье һаа, дуратай руугаа таталдаха. Гэбэшье хүбүүдээр эрэ хүнэй ажал хүүлбэл, хожомынь гэр бүлөө тэжээхэ шадалтай болохо ха юм. Мал харахада, хүсэн хэрэгтэй. Хүдэр шамбай хүбүүд лэ хүсэ ехэтэй тула, хүлһөө гарган, хүдөөгэй ажал хэжэ гарана ха юм. Үхибүүдээ хүмүүжүүлхэ гэхэ мэтын нарин ажал басагадта даалгагдана. Энэ жэнхэни буряад заншалаа хамба лама һэргээхэеэ оролдоно.
Заяаемнай үргэһэн заншадта ажахымнай
“Хамбын хонид” гэжэ олоной дунда нэршэһэн социальна түсэл Мухар-Шэбэр руу гурбан жэлэй саана хүрэһэн байна. Алташа нютагай Дадагма Нимаевна Дамбиева нүхэртэеэ хамта 200 толгой эхэ хонидые абаһан юм.
“Мүнөө түл абажа байнабди. Аймаг соогуураа тэрэнээ тараанабди. 2017 ондо Хошуун-Үзүүрэй нютагай байгууламжада 100 толгой дамжуулаа һэмди”, - гэжэ Дадагма Нимаевна мэдүүлбэ. Тиихэдэнь урдаһаань иигэжэ асуубабди:
- Та хонин һүрэгөө нүхэртэеэ хамта хоюулханаа харана гүт? Хамһалсадаг зон бии гү?
- Би нүхэртэеэ харанаб. Үшөө 3 үргэмэл хүбүүдтэйбди. Тэдэмнай туһалдаг. Мүнөө 14-тэйнүүд болонхой. Аба эжынгээ хажууда мал ажал хэжэ һуранал даа. Үнеэдээшье һаажархиха, тугал, хурьгаяа хайшан эдеэлүүлхэ барихаяа хуу мэдэхэ. Мал харахада, тэсэбэри хэрэгтэй. Хүбүүднай бүхэ барилдаагаар бэеэ һоридог, номоошье һайнаар үзэдэг. Хоёр хүбүүдни һургуулияа дүүргэхэ боложо байна. Буряадаар дуугардаг.
- Урид малтай байгаа гүт?
- Үсөөн ааб даа. Мал харажал, өөдөө болоһон зомди. Мал ажалда амаралта байха бэшэ даа. Саһа бороон, хүйтэн болоходо, бүри ехээр анхарал хандуулха хэрэгтэй, үбһэ хулһа бэлдэхэ хэрэгтэй. Тиимэ һэн хойноо мал ажалые ехэ һайн хэжэ шададагбди. Манай аба эжы хоёр тэрээндэ ехэ һургажа табиһан. Тэрээндэнь ехэ баяртай байдагби.
- Мүнөө үсхэбэрилжэ байһан “бүүбэй” үүлтэрэй хонид онсо илгаатай гү?
- Бүүбэй хонин онсо илгаатай байна. Бүхэли жэл соо бэлшээд гарана. Бидэ нэгэшье үбһэ үгэдэггүйбди. Бэлшээд лэ ябажа байхадаа, малда ехэ һайн байна. Анхан үсөөн малтай байхадаа, хашаан соогоо хаагаад, үбһэ хаяжа үгөөд лэ байгша һэмди. Бэлшэжэ ябахадаа, бэеэ халаагаад ябана ха юм. Бэедэнь ехэ һайн – хүйтэн халууниие хуу даажа гарана. Урдандаа буряад арад малаа нүүжэ харадаг байһан. Тэрэнь тон зүб байна. Манай нютагта бэлшээри гэжэ ехэ байна. Бидэ үбэлжөөн, зуһаландаа зөөнэбди. Хонидоо дахаад лэ харюулнабди.
- Нооһоорнь юу хэнэт?
- Нооһоо хайшаншье хэнэгүйбди. Һэеы болгохо дуратайбди.
- Үхибүүдтнай мал ажалыетнай үргэлжэлүүлхэ гү?
- Өөһэдөө хоёр хүбүүдтэйбди. Ехэмнай айл болонхой. Балта нютагта офицерээр хүдэлдэг. Мэнэ пенсидээ гараха. Манай ажал саашань үргэлжэлүүлхэ аабза. Багамнай сэрэгэй алба хэнэ. Тэрэмнай баһа эртэ пенсидэ гараха аабза. Нютагаа бусажа, малаа харахал ааб даа. Малаа бүгэдыень үхибүүдтээ хубаан үгэхэбди.
Хамбын хонин манай нютагта ябахадаа, заяаемнай үргэнэ гэжэ һанадагби. Тиихэдээ гансашье материальна тала харана бэшэбди. Мухар-Шэбэр аймаг соо бидэ анха түрүүн хамбын хони абаа һэмди. Саашадаа арад зоноо үргэхэ, баяжуулха үүргэтэй байһанаа мэдэрнэбди.
Наранай мандаһан газар
Дадагма Дамбиевагай мэдүүлһээр, ёһотой жэшээ Ноёхон нютагһаа абамаар: “Хёлго голоороо зубшаад, 3 модо зайда манай нютагууд оршоно.Ноёхондо 5-6 социальна отара бии. Нэгэ-нэгэ отаратай байхадаа, таһархай шэнги, дүнгүүдыень гансата обёорхоор бэшэ. Харин тэндэ амяараа нара гараһан шэнги харагдадаг. Ноёхомнай гэрэлтэй, хүсэтэй болонхойл даа.