​​Хамбын тарааһан хонид халюун тала бүрхөөнэ

baikal24.ru сайтһаа гэрэл зураг абтаба

Түүхын ехэ далай руу түргэдэн шэлжэжэ байгаа энэ жэлдэ Буря­ад һайхан орондомнай бүмбэр сагааншье, булай зохидхон бу­сад үнгын гурба-гурбан зуун хонидһоо бүридэһэн зургаан шэнэ һүрэг бии болоо. Энэ ба ондоошье һонин тоо баримтануудтай тэ­эмэндэ танилсаха аргатай байгдаа.

Ушарынь гэхэдэ, Ородой Хол­боото Уласай Буддын шажантанай Заншалта Сангхын XXIV дүгээр Бандида хамба лама Дамба Аюше­ев һаяхана хонишодой тоосоото суглаа зарлаһан байна. Тэрэ уул­залгада өөрынь бэелүүлжэ бай­гаа түсэлдэ хабаадажа, тараажа үгэһэн 300-300 толгой хонинһоо бүридэһэн һүрэгүүдые адуулан харууһалжа байдаг зон аймаг нютагуудһаамнай ерээ. Заншал­та энэ суглаан үглөөнэй 10 саг­та эхилээд, үдэшын 5 болотор үргэлжэлөө. Тэрээн дээрэ гансаа­раа шахуу Хамбын хэлээшье һаа, хэдэн асуудал зүбшэн хэлсэгдээ, саашанхи хүгжэлтэ тухай хөөрэлдөөн болоо.

Эхин шатаһаа энэ хүрэтэр

Гүрэнэй Юрэнхылэгшэ Влади­мир Путинтай хэдэн жэлэй саа­да тээ уулзахадаа, Буряад орон­доо хони үсхэбэрилгэ хүгжөөжэ, арад зондоо туһалха тухай түсэл бэелүүлхэ хүсэлөө хамба лама элирхэйлээ һэн. Энэ хэрэгтэ мүнгэн туһаламжа үзүүлхыень гүрэнэй толгойлогшодо хандаа бэлэй. Вла­димир Путин энэ үүсхэл дэмжэжэ, хони худалдажа абахада хэрэгтэй мүнгэ өөрынгөө нөөсэ жасаһаа гар­гашалаа. Мүн тиихэдэ гүрэнэй За­сагай газарай Түрүүлэгшэ Дмитрий Медведев туһалаа һэн. Тиигэжэ “Арадай хонин һүрэг” гэһэн мэдээ­жэ түсэл 2012 онһоо бэелүүлэгдэжэ эхилээ һэн гээд һануулая.

Хамбын хэлэһээр, эршэтэй ажал 2015 онһоо 2018 он болотор ябуу­лагдажа, хүдөө нютагуудаймнай со­моной дарганарай мэдэлдэ 8 мянга гаран хонин тараагдаад байна. Тэрэ тоодо 400 хонин Эрхүү можын Усть-Ордын Буряадай тойрог руу, 1100 толгой – Үбэр Байгалай хизаар руу эльгээгдээ. Мүнөө тэдэ хониной тоо 17 мянганда дүхэжэ байна.

Жэлэй дүрбэн сагта бэлшэжэ, үбэлдөөшье туруугаа халаан яба­даг амитан хадань, хэр угһаа хойшо хони адуулан үсхэбэрилдэг араднай заншалта ажалаа мартангүй, хайша­ашье халин гарангүй, нютаг нуга­яа эзэлжэ һууха ёһотой гээд үндэр түрэлтэ Хамба лама тоолоно.

Мүнөөдэрэй байдалаар 300 толгойһоо олон хонитой 40 һүрэг Буряад Уласаймнай аймагуудта бии болонхой. Тэдэнэй зургааниинь – байгша ондо бии болоо. Дүн хам­та Сэлэнгэ аймагта – 18, Зэдэдэ – 9, Хяагтада – 7, Хэжэнгэдэ – 3. Нэгэ- нэгэ һүрэг Ярууна, Бэшүүр, Мухар-Шэбэр, Аха, Хурамхаан аймагуудта бэлшэнэ. Үргэн уужам тала дайдаар баян нютагуудта үлүү олоор хонин тараагдаа гээд эдэ тоо баримтанууд гэршэлнэ. Бэлшээри багатай нюта­гуудта үсөөнөөр эльгээгдэһэниинь ойлгосотой.

Жэлһээ жэлдэ жэгдэ олошорхо жэшээтэй

Сангхын толгойлогшын хэлэһээр, “Арадай хонин һүрэг” гэһэн түсэл түлэг дундаа бэелүүлэгдэжэ байна. 100-һаа дээшэ тоотой һүрэгүүдые мүнөө Хамба тараажа эхилэнхэй. Хори аймагта хоёр тиимэ һүрэг, Хэ­жэнгэ, Загарай, Мухар-Шэбэртэ нэгэ нэгэн һүрэг бэлшэнэ.

Энэ түсэлэй гол удхань гэхэ­дэ, хүдөөдэ ажаһууһан зониие ама тоһодохоор ажалтай болгохо, мүнгэ тангаар дутажа байгшадай байдал, һуудал тэгшэлэн заһаха гэһэн бодол юм. Хубаарита хониндо хүртэһэн хо­нишод ганса өөһэдөө баяжаха бэшэ, мүн нютагайнгаа бусад хүнүүдтэ тэдэнээ тараажа байха уялгатай юм. Тэрэнь албан ёһоор зохёогдон бэшэгдэһэн тусхай хэлсээнүүд соо баримталагданхай байдаг. Хам­бын зарлаһан суглаанда ерэгшэд түрүүшынгээ жэлэй үнгэрхэдэ, хой­то жэлдэнь түл абажа, тэрээнһээ бусадтай хубаалдадаг. Хурьгалаагүй залуу эмэ хонид, заһуулһан эрьенүүд тараагдажа, аймаг бүхэндэ ажалтай зоной тоо жэлһээ жэлдэ олошоржо байха зэргэтэй.

Ганса ходоржо байгаа жэлдэ бии болоһон зарим шэнэ һүрэгүүдые ха­раад үзэхэдэ, иимэ байна. Тэдэ булта­даа 300 толгой хонинһоо бүридэнэ. Бэшүүр аймагай Иван Ефимов, Хяагтын Виктор Дылгыров, Сэлэн­гын Александр Болхоев гэгшэд энэ түсэлдэ оролсоо. Зэдэ аймагай Баяс­халан Чойдонов, Вячеслав Дансору­нов, Андрей Ринчинов гэгшэд анха түрүүшынхиеэ Хамбын тарааһан хо­нидто хүртөө.

Бэе бэедээ дамжуулаа

Дээрэ нэрлэгдэһэн хонишод урид байгуулагдаһан һүрэгүүдһээ хубаарита хони абаһан юм. Сэлэнгэ аймагай Ноёхоной Александр Бол­хоев нютагайнгаа Баяр Цыдыповһээ 100 эрье, Хяагтын Зоригто Очировһаа 50 эрье, харин хурьгалаагүй 150 эмэ хонинойнгоо зууень Ёнхорой Евге­ния Жадамбаеваһаа, табииень Но­воселенгинскын Тимур Дагбаевһаа абаһан байна.

Зэдэ аймагай Дэрэстэй нютагай ойро байрлаһан Вячеслав Данса­рунов Сэлэнгын Түмэн Аюшеевһээ хурьгалаагүй 200 эмэ хони, Игорь Доржиевһаа 100 эрье абажа, нэгэ һүрэг болгоо. Гэгээтэйн Баясхалан Чойдонов Игорь Доржиевһаа 100 эмэ хони, Сэлэнгэ аймагай Сэлэндүүмын Дагба Дымчиковһээ 100 эмэ хони, 100 эрье абаа.

Сэлэнгэ аймагай Зургаан Дэбэ нютагай Сергей Бадмаев Баяр Цы­дыпов хоёр тус тустаа 200 залуу эмэ хони, 100 эрье Бэшүүр аймагай Бүлюутын Иван Ефимовтэ дамжуу­лаа.

Энэ жэлдэ Хамбын хубааһан хони адуулхаяа абаһан зон тэдэнһээ түл абажа эхилхэдээ, 2020 онһоо һүрэг бүхэнһөө 100 эмэ хурьгадые бусад зондоо тараажа эхилхэ. Ондоо тээһээ асарагдабашье, газартаа тааража нютагжаад, ургамал ногоондонь да­даад, түл үгэжэ эхилһэн хонидоо тэ­рэл аймаг соогоо тараахада тааруу гээд Хамба лама тоолоно. Суглараг­шадта хандан хэлэхэдээ, энээниие баримталха хэрэгтэй гэжэ заабари­лаа. Харин хони адуулжа баяжаха ду­ратайшуулай тэрэ нютагта олдоогүй һаа, хүршэ аймаг руу хурьгад үгтэхэ гэнэ һэн.

Зуун хурьга тарааха зон мүн лэ нютагайнгаа дасануудта 30 хони хандиб болгон үргэхэ уялгатай. Тиихэдээ аймагуудтамнай байгаа хиид дасанууднайшье дэмжэгдэхэ болоно бшуу.

Хашалантай болоо һаа, хабаадахаяа болихо арга бии

Сэлэнгын Дагба Дымчиковэй адуулжа байһан 600 толгой хонинһоо абтаһан түл – 800 хурьган дүрбэн жэлэй туршада тараагдаһан байгаа. Бэеын тамирай муудаһанһаа боложо, энэ хонишон Хамбын түсэлдэ хабаадахаяа болихонь гээд суглаан дээрэ соносхогдобо. Тэрэ­нэй адуулжа байгаа хонид тус тустаа 300-300 толгойтой хоёр һүрэг боло­жо хубаагдаад, Ёнхорой Андрей Рин­чиновтэ, Темник нютагай Олег Дан­саруновта дамжуулагдажа, ажалынь үргэлжэлүүлэгдэхэ юм.

Хамба ламын хэлэһээр, хүсөөр хэншье хэнииешье хони харуулхагүй юм. Хэрбэеэ алибаа нэгэ шалтагаа­наар “Арадай хонин һүрэг” түсэлһөө гараха гэбэл, эхилхэдээ абаһан хо­ниёо хонишод һөөргэнь тушааха ёһотой. Зуун толгой абаһан байгаа һаа, зууе, гурбан зууе абаһан байбал – тэрэл гурбан зуугаа. Хэдэн жэлэй туршада адуулжа үдхэһэн, һайнаар түл абаһан байгаа һаань,тэрэнь хуу өөртэнь лэ үлэхэ юм. Хэды тол­гой хонитой боложо үмсэлхэеэ хүн бүхэнһөө өөрһөөнь лэ дулдыдаха бо­лоно бшуу.

“Хонин гурбан буянтай”

Хони хараһан хүн хаанашье газардахагүй гэжэ хамба лама тоо­лоно. Арһыень элдэжэ, манай эндэхи уларилда таарама дулаан хубсаһа – хүдэһэн дэгэл, сээжэбшэ, малгай, бэ­элэй оёхо аргатай. Хушалдаад унтаха хүнжэлшье оёдог ха юм. Нооһоорнь мүн лэ элдэб юумэ нэхэжэ, үбэлэй сагта үдэр бүри хэрэглэхэ аргатайб­ди. Һэеы даража, яажа хэрэглэдэгые эндэ тооложо нэрлэһэнэй үлүү ха. Хониной амтатай мяхан манай ара­дай заншалта эдеэ хоолой дунда түрүү зэргэдэ гээд мэдээжэ.

– Ажалгүй болоод, архи уужа, там­хи татажа, гуйраншалжа ябахынгаа орондо түрэл нютагтаа түбхинэжэ, хони адуулжа ябабал, олонхи зомнай байдалаа һайжаруулха бэлэн арга боломжотой. Залхуурангүй, һайнаар хүдэлөө һаа, баяжаха юм. Бидэ энэ түсэл бэелүүлхэдээ иимэл зорилго урдаа табиһан байгаабди. Тэрэмнай мүнөө бүтэжэ байна.

Урда Солонгос руу гү, али Рос­сиин ондоо нютаг можонуудаар таража, хара ажал хэжэ, хоолойгоо тэжээхэ арга бэдэржэ ябаһан нюта­гайнгаа зониие хайрладагби. Хүнэй хүлһэншэн болошоод, хари газарта хараалгажа, зарим тээнь зандуул­жа, зануулжа, бэшэ тээнь баһуулжа байнхаар, түрэһэн һайхан дайдадаа түлгэ, хурьгаа адуулан туужа, тэни­гэр сэдьхэлтэй ябахаһаа ямар үшөө жаргал хэрэгтэй юм?! - гэжэ Хамба лама суглаанда сугларагшадта, бүхы арад зондоо хандан хэлэнэ һэн.

Хамбын Фейсбук хонишод тухай дуулгадаг

Интернет сүлжээндэ Хамба лама зонтоёо харилсажа, Этигэлэй хам­бын үдэр бүриин һургаалнуудые дамжуулхынгаа хажуугаар хонин тухайшье һони дуулгадаг юм. Тэ­дэнь хуу баримта зурагуудтай, тоо баримтануудаар батадхагданхай.

Энэ 300 хони холын Аха нютагта Арданов Константин адуулна. Ерэхэ жэлһээ хойшо 100 эмэ хурьгадые нютагаархиндаа тараажа эхилхэ. Түсэбөөрөө Арданов 10 жэлэй тур­шада 1000 толгой хони тараагаад, өөрынгөө һүрэг баһал 1000 тол­гойдо хүргэхэ ёһотой. Өөрөөшье, мүн Ахын зонойшье тоонто нютаг­таа баян бардам ажаһуухын тула энэ ажал бүтээнэ. Харин 100 тол­гой эмэ хурьга абагшад Ахын да­санай хүгжэлтэдэ 30 толгой хони жэл бүри үгэжэ байха. Тиин Санса­рын хүрдэһөө мултаран гарахын тула үшөө нэгэ ехэ дабшалта бо­лохо болоно, - гээд, Фейсбук соохи өөрынгөө хуудаһанда Бандида хам­ба лама бэшэнхэй байгаа һэн.

Мүн баһа Түгнын сагаан тала руу 100 толгой эмэ хурьгадай эльгээгдэжэ, түрүүшын һүрэгэй бии болоһон ушараар Буддын шажантанай тол­гойлогшо иигэжэ бэшээ бэлэй:

– Тагаров Гэлэг Дадагма Дамби­евагай һүрэг сооһоо залуу 100 эмэ хони абаба. 2020 онһоо эхилжэ, Тага­ров жэл бүхэндэ 30 хони Түгнын да­санай хүгжэлтэдэ хандиблажа байха. Хэрбэеэ хонин һүрэгэйнгөө 300 тол­гойдо хүрэбэл, Тагаров жэл бүхэндэ ходол 30 хони үргэхэ. Тиин Тагаров буян үйлэдэхэ, баяншье болохо. Да­ган баясагты.

Константин Ардановай гэрэл зураг

Хуулита харууһан доро

Дээдын засагай һомолһон мүнгэн тоотой юм ааб даа. Тиимэһээ “Арадай хонин һүрэг” гэһэн түсэл бэелүүлгын Улаан талмайн хинадаг албануудай харууһан доро байһаниинь гайхалгүй. Тиимэ ушарһаа хони тараахадаа, хүн бүхэнтэйнь хэлсээ баталжа, хуули­ин ёһоор хамаг дансануудта гарай үзэг хоёр талаһаа табигдадаг юм. Суглаанда уригдаһан олондо мэ­дээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй түлөөлэгшэд олон байжа, хэгдэжэ байгаа ажал тухай арад зондо дэлгэ­рэнгыгээр хөөрэдэг гээшэ.

Засагай газарһаашье энэ удаа түлөөлэгшэд байгаа. Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газа­рай Захиргаанай Хүтэлбэрилэгшын орлогшо, Нютаг дэбисхэрэй хүгжэлтын талаар хорооной түрүүлэгшэ Виктор Аюшеев, Буряад Уласай Мал эмнэлгын хүтэлбэриин дарга Эрдэм Сангадиев мэргэжэл­тэдтэеэ хамта хабаадалсаа. Мал эм­нэлгын хүтэлбэриин түлөөлэгшэд Хамбын энэ түсэлдэ хабаатай бүхы тоо баримтануудые мэдэдэг, ами­тадта хүрэдэг элдэб үбшэнһөө һэргылдэг юм. Энэньшье гайхалгүй: арад зондо туһатай ехэ хэрэг олоной хүсөөр бүтэдэг гээшэ бэзэ.

...Хамба лама Дамба Аюшеев ганса хонишодтой бэшэ, Ивалгын дасан руу морилһон бусад олон зоноор зиндаа­гайнь үндэр набтарые илгангүйгөөр уулзадаг, бултыень сайлуулаад, эдеэлүүлээд табидаг заншалтай.

Энэшье удаа суглаанда хабаа­дагшадтай үглөөнһөө үдэшэ боло­тор хөөрэлдэжэ, өөрынгөөл маягаар сугларһан бүхы зондо һургаал хэлэ­жэ, һонин ушарнуудые һанан-һанан хөөрөө бэлэй. Хонишодые бултыень нюур нюураарнь танидаг хадаа хүн бүхэнэйнь абари зан мэдэдэг юм гү гэжэ һанахаар. Бурхан багшын һургаалһаа эхилээд, эхэ хэлэн, эрдэни һайхан үлгы тоонто, угсаата арадай уу­ган заншал, хорото бодос хэрэглэнгүй, химиин зүйлнүүдые холижо, хони хурьганай арһа элдэхэ аргын Ивалгын дасанда олдоһон хүрэтэр үглөөгүүр эхилһэн хөөрэлдөөнэй эсэстэ үдэшын боро харааншье буужа, бултадаа гэр гэртээ тараа һэмди.

Баяр БАЛДАНОВ