​​Мүнөөнэй буряад хэлэ бэшэг «Буряад үнэнһөө» эхитэй

- Буряад арад зон Ок­тябриин хубисхалһаа хойшо үзэг бэшэгтэй болоо гэһэн һанамжа байдаг. Буряадууд үзэг бэшэгтэй болоһоор хэзээнэй бэ?

- Арад зоной хүгжэлтын нэгэ ехэ шата хэлэ бэшэгтэ хамжаһантайнь холбоотой.

Буряадууд Ород гүрэндэ болоһон Октябриин хубисхалһаа хойшо үзэг бэшэгтэй болоо гэһэн һанамжа 1960-аад онууд хүрэтэр бии һэн (“младописьменный народ”).

Арадай хэлэн тухай, арад зоной түүхэ тухай хүнгэхэнөөр, дээгүүр халюухайдаһан хөөрэлдөөн эрдэм­тэд гээшэбди гэжэ өөһэдыгөө тоо­лодог зонуудһаа гарадаг байгаа юм ааб даа.

Нэгэдэхеэр, буряад арад гээ­шэ үгы байгаа, юрэл яһатан (ород эрдэмтэдэй “кости” гэһэн “роды”, үгышье һаа, “племя” гэһэн түрэл гарбалаараа дүтэрхы нэгэдэлнүүд) байгаа гэһэн бодол баримталдаг саг байгаа, юундэб гэхэдэ, монгол шудалал (монголоведение) үнэн хүгжэлтэдөө хүрөөгүй байгаа гэжэ мүнөө хэлэхэ эрхэтэйбди. Монгол шудалалые Европын эрдэмүүдэй дунда һуурииень эхиндэнь оложо үгэһэн Россиин академик Шмидт һэн, энэнь ХIX зуун жэлэй эхин, тии­хэдэл манай Доржи Банзаров нэрэеэ нэрлүүлжэ эхилээ бэлэй.

Хоёрдохёор, социалис үзэлэй ёһоор, үсөөн тоотой яһатан хүгжэлтын шатада дүтэлөөшьегүй, гээгдэнги ядуу байдалтай гэжэ то­ологдодог, гансал социалис зам тэ­дэнэрые хүн зоной зэргэдэ хүргэхэ гэһэн хараа бодол байгаа. Дабхар­лан хэлэхэдэ, роман гарбалтанһаа (Римһээ соёлоо хүгжөөһэн романские народы) бэшэ зон тэдэнэй ха­жууда “дутуу, хүгжэлтэ тээшэ дабшахаар бэшэ зон (некультурный род людей, они не способны достигнуть уровень романских народов)» гэһэн номнол Европ шэглэлдэ олон жэлдэ эзэрхээ бшуу.

Гурбадахяар, түрэг (тюрк) ара­дуудые шэнжэлэлгэ, Дунда Азиин, Түб Азиин түүхые үзэлгэн, эдэ ара­дуудай Хитадтай, Түбэдтэй, Энэд­хэгтэй, илангаяа Агууехэ Моголнуу­дай, индоиран арадуудай соёл болон түүхэтэй холбоотой асуудалнууд үшөө һайнаар анхарагдаагүй байгаа.

Үшөө тиихэдэ арад зонуудай уг гарбалнуудые юрэнхы дээрэнь үзэхэ ёһотой этнологи гэһэн эрдэ­мэй һалбари үшөө үгы һэн бшуу.

Арадай хэлэ бэшэг (тобшолон хэ­лэхэдэ, үзэг бэшэг) хэзээ, хаанаһаа эшэтэйгээр бии болооб гэжэ тайл­барилхын тула бэшэмэл гэршэнүүд (тэрэ тоодо археологиин) байха ёһотой.

Сонинойнгоо урдахи дугаар­та буряад бэшэг хуушан монголой хэбээр һэн гэжэ дурдаа бэлэйбди. Бүхы монголшуудай хэлэ бэшэг (литературный язык) нэгэн лэ һэн хойноо буряадууд тэрэл янзыень, маягыень даган баримталаа юм ааб даа. Энээн тухай шэнжэлгэ хэлэ бэ­шэгэй эрдэмэй доктор, профессор Л.Д.Шагдаров дэлгэрэнгыгээр “Роль газеты “Буряад үнэн” в становлении нового литературного языка бурят” гэһэн статья соогоо хэжэ гараһан юм /“Буряад арадай буян һэшхэл”/ ”Бу­рятии честь и совесть”/У-У., 2006]. “В связи с изменением функций ста­рого литературного языка возникают новые процессы в его развитии», - гэжэ эрдэмтэн бэшэнэ.

Мүнөөнэй буряад хэлэ бэшэг «Буряад үнэн” сониной хэблэгдэжэ эхилхэдэ, үнэн хүгжэлтэеэ абаһан байна.

“Буряад-Монголой үнэн” 1923 оной октябриин 10-һаа урид, 1921 онһоо, хэблэгдэжэ эхилһэн “Шэнэ байдал” гэһэн хуушан монголоор барлагдадаг сонинһоо эхиеэ абаһан байна.

1924 оной апрель һарада ВЦИК гэһэн түрын дээдэ хуулиин захир­гаанай Президиум автономно ре­спубликанууд болон областьнуудта гүрэнэй хэрэг эрхилэлгые хоёр хэ­лэн дээрэнь бүтээдэг болохо гэһэн хуули гаргаһан юм. Энэнь арадуудай түрэл хэлэеэ хүгжөөхэдэ аргагүй шухала һэн.

Тиихэдэ 1923 оной декабриин 24-дэ БурЦИК буряад хэлэн дээрэ һургуулида үзэхэ номуудые, толи­нуудые хэблэхэ тухай Буряадай эр­дэмэй комитедэй тогтоол гаргажа, буряад хэлэ бэшэгые гуримшуулха, арад зоной нэгэн бэшэмэл хэлэтэй (литературный язык) болохын эхи табиһан юм.

Иигэжэ буряадуудай түгэс ара­дай тоодо орохо харгы нээгдээ, наци гэгдэхэ харгыда гаргаа.

Арад зоной агууехэ хэрэг иигэ­жэ “Буряад үнэн” сонин эрхилэл­сээ. Юуб гэхэдэ, “Буряад үнэниие” үзэг бэшэг мэдэхэ зон түргэнөөр һонирхожо эхилээ һэн: долоон хо­ногтоо нэгэ удаа гарадаг байһанаа, удахагүй үдэр бүриин сонин боло­шоо, 600 шэрхэгһээ (экземпляр) 1930 ондо 3000-да хүрөө, хүнүүд бэе бэеһээнь абажа байгаад, гэрһээ гэртэ үгэлсэдэг бэлэй – зоной эрдэм бэшэгтэй боложо, бүгэдэ дээрээ гэ­гээрхэдэ, аргагүй ехэ үүргэ дүүргээ.

Арад зоной бүгэдэ дээрээ гэгээр­хэ түүхын зам ута удаанай үйлэ юм ааб даа.

X дугаар зүүн жэлһээ эхи абаһан бэшэг

- Али сагһаа буряадууд эрдэм ухаанай бэшэгтэ хамжажа эхилээб? Уйгаржан бэшэг тухай хэлэжэ үгыт.

- Энэ асуудал Монголой түүхэтэй холбоотой, тиигээд ехэнхидээ хоёр ондоо харюу үгтэдэг.

Нэгэниинь “Монголой нюуса тобшоонһоо” һабагшатай: Чингис хаан 1204 ондо наймануудые дай­лажа абахадаа, Таян хаанайнь ал­бан тушаал эрхилэгшэ Тататунга гэжэ уйгур гарбалтай хүниие бари­жа, тэрэниие монголнуудай бэшэг дэлгэрүүлхэ гэжэ захирһан гэдэг.

Хоёрдохинь Үбэр Монголой су­ута эрдэмтэн Сайшиялай ном соо тодоор хэлэгдэнэ: Чингис хаанай уг гарбал Бодончар мэргэн Хитадай Сун гэдэг хаан түрэтэй (Урда Хита­дай) ойлголсожо, тэдэнэй жэшээгэ­эр монголшуудай хэрэглэхэ бэшэг зохёолгоһон байна. Тэрэ саг манай ээрын Х дугаар зуун жэл гээшэ. Ти­ихэдэ Уйгур гүрэн мүнөөнэй Мон­голой дайда дээрэ тогтоод байһан байгаа.

Энэ хоёрдохи хараа бодол зүб гэжэ олонхи эрдэмтэд тоолоно.

Эдэнэй дундаһаа гурбан баримта дурдая: 1) малтамал (археологиин) олдошонууд: гууляар бүтээгдэһэн “аха ехэ захирагшын тамган”, нүгөөдэнь - хүрэл тамган. Тэдэнэр эртын онгууд аймагай газарһаа, Го­биин Урда талада олдоһон юм. Энэ газар дайдые Чингис хаан Хорезмые дайлажа мордоходоо, онгууд хаан хүбүүндэ хадамда үгтэһэн басаган Алга-беки гээшэеэ “аха ехэ захираг­ша” болгожо табиһан байгаа. Эдэ ол­дошонууд 1207-1219 онуудайхи ха.

Тамганууд дээрэ хитад хан­за бэшэгээр (иероглифуудаар) хүреэлэгдэһэн уйгар хоёр үзэгүүд гол дундань байдаг юм. Энэнь Ехэ Монгол Улсын захирагшын тамган гэжэ гэршэлнэ, харин хитад иеро­глифууд гадаадада ошохо бэшэгэй гү, али үнэмшэлгын гээшэ ха, хоёр­дохёор, монголнуудай гүрэн түрын холуур тогтоогдоһон харилсаа холбоо харуулна, тиихэдээ монгол уйгаржан бэшэг олондо мэдээжэ болоһон байгаа.

2) Хоёрдохи баримта – “Чинги­сэй шулуун”. Утаашаа хахад алда тухай шулуун дээрэ түмэр буладаар түнхигдэн сохигдоһон уйгаржан бэ­шэг 1225 ондо бүтээгдээ гэжэ тодор­хойлогдоно.

- “Чингисэй шулуун” эгээл эртын монгол бэшэгэй гэ­рэлтэ хүшөө гэжэ тоологдоно бэзэ?

- 1223 ондо Чингис хаан Хорез­мые эзэмдээд бусаха замдаа Алтай хадын тэндэ Буга Сочихой гэжэ хаан ехэ агнуури хэдэг газартаа тогтохо үедөө сэрэгүүдээрээ эрын наада хэһэн юм. Тэндэ дүү хүбүүн Хасарайнь хүбүүн Есунхэ хонгодо­руунай годли хэнэйшье хэзээшье харбаагүй зайда хүрэжэ унаба – тэ­рэнииень мүнхэлһэн бэшэг энэ гэ­эшэ. Тэрэ шулуун хүшөө Нэршүүһээ холо бэшэ, Хүнды (Кондуй) болон Хэрхэр гэһэн голнуудай уулзабари­ин тэндэ олдоһон юм. Тэрэ тойрон Хүндын ордоной һуури. Хүндын ордон Ехэ Монголой ниислэл гэжэ бодхоогдоһон Харахориной Үгэдэй хаанай ордонһоо доротохо бэшээр баригдаһан гэжэ археологууд тооло­дог. Хэдэн жэлэй саада тээ Даури, Ага нютагуудаар, Онон голоор ябахадаа, зон соо һурагшалһамни, Хирхирин ордоной һуури тээшэ, “Чингисэй шулуунай” олдоһон газарые олохооршье хүнүүд нютагуудта бии хэбэртэй һэн.

“Чингисэй шулуун” уйгаржан монгол бэшэгээр бүтээгдэһэн эгээл эртэ урдын гэрэлтэ хүшөө (памятник письменности и культуры (археологический).

Монгол зон ууган нютаг руугаа ерэдэг, ябадаг байгаа,ондоошье яһатан зошодлодог байгаа юм ааб даа.

Эдэнэрэй уйгаржан бэшэгые тордиһогүйгөөр, торосолдонгүй уншадаг байһанай гэршэ – “Чингисэйшулуун”.

Гэрэлтэ хүшөө түрэгүүдэй(тюрки) Кюль тегинэй, Тоньюкугай бэшэгүүд мэтэ,Сэлэнгын уйгарнуудай бэшэг мэтэ Ази түбиин түүхые элишэлнэ. Энэниие мэдэһэн монголнууд шулуун дээрэ бэшэгээ һиилэһэн байна. Энэнь хадаа уйгаржан бэшэгэй монголнуудта эртээр (ХIII зуун жэлһээ урдуур) ерэһэн тухай хэлэнэ.

Гурбадахи баримта юун бэ гэхэдэ, “Монголой нюуса тобшоон”. 1240 ондо бэшэгдээ – урдахи баримтанууднай (археологиин: 1207 онһоо – 1225 он хүрэтэр) – хэдыхэн жэлэй үнгэрөөд байхада, монголнууд иимэ томо туужа (уйгаржан бэшэгтэй зон) бэшэнэ. “Монголой нюуса тобшоонһоо” урид бэшэгдэһэн зохёолой бии байһаниие Рашид-ад-дин дурдаһан байдаг.

Уйгар монгол арадуудай эртэнһээ дүтэ түүхэтэй байһан харагдана; энэнь соёлойнь (заншалайнь болон ажахынь талаар холбоогой) гэршэ.

Буряад хэлэмнай эртын, эхин монгол бэшэгһээ эшэ үндэһэтэй!

- Монголой уйгаржан бэшэгые буряадай бэшэгтэй, хэлэ бэшэгтэйнь холбон шэнжэн үзэхэ эрхэ буряадуудта бии гү?

- Бидэ дээрэ (урид хэблэгдэһэн статьянууд соогоо) энэ асуудалай гол удхые хаража үзэхэеэ оролдоһон байнабди.

Эгээл эртынгээ нютаг газар – Эргэнэ-хонһоо монгол эблэрэлнүүд (рода и племена) гаража ошоһон сагые VII-VIII зуун жэлнүүд гэжэ тоолонобди (дэлгэрэнгыгээр: А. Ангархаев, Буряты в общемонгольской истории, У.-У.. БГУ-2014). Монголнуудай уйгаржан бэшэгтэй болоһон саг – Х зуун жэл.Эргэнэ-хонһоо гараһан зонуудай дунда горлос (хори),хонгирад (хонгоодор, эхирэд гэһэн эблэрэлнүүдые түүхын зохёолнууд дурдана (урдахи статьянуудые харагты). Эдэ баримтанууд (свидетельствующие факты) хожомоо буряадуудбди гэһэн зон бүгэдэ монголнуудтай адли Х зуун жэлдэ уйгаржанб эшэгтэй болоһон гэжэ тодорхойлон харуулна.

Хоёрдохёор, “Монголой нюуса тобшые” хэлэнэй талаар нарин шэнжэлхэдэ, буряад хэлэндэ дүтэ юумэнүүд олон ушардаг (Уланов, Ангархаев).

Гурбадахяар, «Чингисын шулуунай» анханай буряад нютагуудта дүтэрхы газарта олдоһониинь хөөрэлдэжэ байһан асуудалдамнай хабаатай.

Эдэ баримтануудһаа үндэһэлэн, “Буряад үнэн” хэблэгдэжэ эхилхэдээ, үндэһэн буряад-монгол, эртынгээ хэлэн дээрэ нара хараһан гэжэ тобшолхо эрхэтэйбди.

Энэмнай хоёрдохи ехэ баталамжа маанадта үгэнэ: мүнөөнэй буряад хэлэнэймнай эхин “Буряад үнэнэймнай” нюурнуудһаа, тиихэдээ буряад хэлэмнай эртын, эхин монгол бэшэгһээ эшэ үндэһэтэй!

1 - дүрбэлжэн босоо;

2 - пагба;

3 - тодо бэшэг (хальмаг);

4 - уйгаржан;

5 - манжа;

6 - галиг;

7 - вагиндра (буряад);

8 - соёмбо;

9 - хор (дүрбэлжэн хэбтээ);

10 - түбэд;

11 - хитад;

12 - кирилл үзэг (мүнөөнэй бэшэг);

13 - лата үзэг; 

14 - араб үзэг.

Бадмажаб ГЫНДЫНЦЫРЕНОВ асуудалнуудые табиба