​Түмэршэ дарханай үзэсхэлэн

Үзэсхэлэн нээлгын баярай үедэ тэг дундань Радна Санжитов

Үнгэтэ юртэмсэдэ гай­хамшагта үзэгдэлнүүд барагдашагүй элбэг. Гэбэ­шье шулуугаар, түмэрөөр дуунай аялга байгуулжархиха бэлигтэйшүүл тухай дуулаа һэн гүт?

Үнгэрһэн 2018 оной һүүлшын һарын тэн багаар Буряад Уласай Үндэһэтэнэй музейн дэргэдэ “Дууша түмэр” гэһэн гоё һайхан үзэсхэлэн дэлгэгдээ. Энэ хэмжээ ябуулга Буря­адай арадай түмэршэ дархан, багша Радна Санжитовай зохёохы замда зорюулагдаба.

Зүүн Сибириин технологическа дээдэ һургуулиин багша, эрдэмэй дид- доктор Радна Санжитов олон жэлэй туршада оюутадые түмэрэй нюусатай танилсуулдаг юм. Юрын хара түмэрөөр юу дархалхабши гэжэ һанамаар. Харин уран дарха­най бүтээһэн зүйлнүүдые хаража байхадаа, ямаршье ондоо ульгам бодосоор бүтээгдэһэн зүйлнүүдһээ дутуугүй байһыень мэдэрхээр.

Тус үзэсхэлэн һарын туршада дэлгэгдээ. Тэрэниие харахаяа хүн зон үдэр бүри ябажал байгаа. Нэ­элгын баяртань Буряадай мэдээжэ уран зураашад, дархашуул, шаби­нарынь, түрэл гаралынь, хани нүхэд ба нютагаархидынь олоороо су­глараа. Ага тойрогой Сагаан Уулын ажаһуугшад бэлигтэй хүбүүнэйнгээ нэрэ түрэ өөдэнь үргэжэ, нютагайн­гаа музей соо тусхай булан байгуул­ха тухай шиидэбэ.

Буряадай арадай болон Оро­дой Холбоото Уласай уран зураа­шан, уран гартан Дашинима До­ржиевич Доржиев бүхы наһаяа ганса өөрынгөө зохёохы ажалда зорюулаагүй. Буряадай соёлой, уран урлагай хүгжэлтын хэрэгтэ эгээл гол түлхисэ үгэһэн. Дашанима До­ржиевич алишье аймагай нютаг нугануудаар ябахадаа, бэлигтэй уран дархашуулые, һүбэлгэн бэрхэ, гар­таа дүйтэйхэн эдир залуушуулые бэдэржэ, элирүүлжэ, эрдэм мэдэсэ, бэлиг шадабарииень хүгжөөхэеэ оролдоо бшуу. Сагаан Уула нюта­гай уран гартай Радна хүбүүхэниие онигожо, Улаан-Үдэ асарһан юм.

- Тэрэ сагта уран гартанай һургуули байгаагүй. Тиимэһээ намайе Захааминай бэрхэ сага­ан дархан Сосор Санжиевай шаби болгоһон юм. Тэндээ хоёр жэлэй туршада мүнгөөр болон бусад шу­луугаар дарха хэжэ һураа бэлэйб, - гэжэ Радна Санжитович хөөрэнэ.

Бэлигтэй хүн ганса өөрөө хүгжэдэггүй, заатагүй зохёохы за­майнь эхиндэ ёһотойл багша ушар­бал, харгыншье урагшатай бай­даг ха юм. Сосор Санжиевай Миша хүбүүнтэй хоюулаа сагаан дарханай нюусатай танилсажа, уран дарханай харгы шэлэжэл абаа. Тэндэ абаһан мэргэжэлээрээ уран технигүүдэй түбтэ 4 жэлэй туршада ажаллажа, эдиршүүлые чеканка хэжэ һургаа. Өөрөө багша болоод ябахадаа, эр­дэм мэдэсэеэ үргэдхэжэ, үшөө саашаа урган хүгжэхэ аргатай байһанаа мэдэржэ, Радна хүбүүн Ленинград хото руу тэгүүлһэн юм.

- Ошохотоёо сасуу дээдэ һургуулида юу орошохобиб даа. Хоёр жэл тэндээ бэлдэлгэ хэжэ, эндэ тэндэ дүршэжэ, Мухинай нэрэмжэтэ уран зурагай дээдэ һургуулиин ою­утан болоо һэм, - гэжэ уран дархан дурсана.

Радна Санжитовай бүтээл

Хотын шэмэг - Эб найрамдалтай модон

1980 ондо түмэрэй уран дар­хан гэһэн мэргэжэлтэй боложо, һургуулияа дүүргээд, Улаан-Үдэеэ бусажа, “Үйлэдбэриин уран ма­стерской” гэһэн ажахыда ажалла­жа эхилһэн юм. Тиигэжэ 1990-ээд он болотор түмэрөөр элдэб уран бүтээлнүүдые ехэ олоор дархалһан байна. Радна Санжитовай бүтээлнүүд Цыренжаб Сампиловай нэрэмжэтэ Уран һайханай музейн жасада хадагалагданхай. Харин эгэ­эл томонуудынь Улаан-Үдэ хотын гудамжануудай гоёлто шэмэг бо­лонхой байдаг. Эгээл мэдээжэ ажа­лынь “Эб найрамдалай модон” гэжэ бүтээл хотын түб “Гостиные ряды” талмай дээрэ табигданхай. Тэндэ һая гэрлэһэн залуу бүлэнэр ерэжэ, хододоо эбтэй эетэй ажаһуухын тэмдэг болгон, суурга үлгэдэг юм. Энэ болон үшөө олон ажалнуудынь ганса манай Улаан-Үдэ хотодо бэшэ, мүн Ородой Холбоото Уласай можо нютагуудаар табигданхай. 

Уран дар­хан хадаа уласай, можо нютагуудай, Бүхэроссиин болон уласхоорондын үзэсхэлэнүүдтэ хабаададаг, уран дархашуулай харалгануудта орол­сожо, элдэб зүйлнүүдые бүтээдэг. Жэшээнь, дэлхэйн түмэр дархашу­улай үлгы гэжэ тодорһон Австра­лиин Иббзитц хотодо урилдаанда хабаадажа шалгарһан байха юм. Уласхоорондын түмэр дархашуулай дүхэригтэ ороһон Ульяновск хотодо Ородой Холбоото Уласай дархашуу­лай фестиваль үнгэрөө бэлэй. Эндэ Радна Санжитов Булат хүбүүнтэеэ “Дууша түмэр” гэһэн бүтээлэй эскиз табиһан юм. Тэндээ ошоод, тэрэнээ дархалжа, Гран-придэ хүртөө. Тэрэ бүтээлынь мүнөө Ульяновск хото­до Эжэл мүрэнэй эрьедэ Буряадай дархашуулай бэлэг гээд тэмдэглэн шэмэглэнхэй байдаг. Илалтын ба­ярай үедэ аба хүбүүн Санжитовтан­да тэрэ хэһэн бүтээлэйнь багахан дүрсэ түмэр гранит хоёроор дар­халжа, дурасхаалай бэлэг болгон үгтэһэн юм.

Шоо угалза бүтээгээ

Санжитов Ородой Түмэр дарха­шуулай холбооной гэшүүн хадаа Буряадта иимэ хэмжээ үнгэргэхэ дурадхал гаргажа, 2007 болон 2012 онуудта үнгэргэһэн байха юм. Үшөө 2006 ондо Зүүн Сибириин техноло­гическа дээдэ һургуулиин соёлой түбэй байшанай хорёо шэмэглэхэ­дээ, буряад арадай урдын заншал­та шоо угалза бүтээһэн юм. Түмэр дархашан заатагүй балташантай ажал хэдэг. Балташан хадаа дархал­жа байһан зүйлыень баряад үгэхэ. Энэ ажал бүтээхэдэнь наһанайнь нүхэр Дашима Цыжыповна хамһалсаһан юм. Нүхэрэйнгөө эл­дэб бүтээлнүүдынь хараһан хадаа, энэ зүйлэйнь ондоохон байхадань, энэ ямар һайхан буряад угалза һанажархиба гээшэбши гэжэ гайха­ба. Тиихэдэнь Радна Санжитович: “Энэ угалза би һанаагүйб. Энэш­ни урдын сагһаа буряад-монгол­шуудай дээдэ үеын дархашуулһаа дамжуулагдаһан шоо угалза гэ­эшэ. Үнинэй ухаандамни байдаг һэн. Сагынь ерээ гээшэ гү, гэнтэл бүтээгдэбэл даа”,- гээ бэлэй. Тиигэ­жэ Улаан-Үдэдэмнай буряад маяг­тай дүрсэ бии болоо бшуу.

Шабинарынь бэрхэнүүд

Үнгэрһэн зуун жэлэй 90-ээд онуудай шахардуу байдалда уран бүтээлнүүдһээ байха, эдеэ хоол, мүнгэн зөөри хомордоо һааб даа. Тэрэ үедэ хэдэн олон зон мэргэ­жэлээ һэлгэжэ, наймаанда гараха баатай болоо һэн. Уран дархан Сан­житовые Зүүн Сибириин техноло­гическа дээдэ һургуулиин машиностроительна тэнхим руу ажалда дуудаһан юм. 1999 онһоо эхилжэ, мүнөө болотороо Радна Санжито­вич тэндэ багшална. Түмэрөөр уран дарха бүтээлгын багшаар ажалла­хадаа, шэлэжэ абаһан дархаша угаа алдаагүй. Хоёр хүбүүдтээ болон олон тоото шабинартаа оньһото дүршэлөө дамжуулна. Үнгэ зүһэгүй түмэрөөр гоё һайхан бүтээл хэ­жэрхихэ гээшэ эгээл хүшэр ажал ёһотой. Юундэб гэхэдэ, үнэ сэнтэй үнгэтэ шулуунууд юрэдөө һайхан ха юм. Харин хаядаһан шэнги хэбтэһэн түмэрөөр гоё һайхан зүйл дархалха­да бэлэн бэшэ. Эндэ түмэрэй аялга дуу гаргажа шадаха бэлиг хэрэгтэй. Иимэ дээдын бэлиг шадабарииень халан абаһан шабинарынь хэд гэ­эшэб гэхэдэ, дэлхэй дүүрэн суутай Юрий Мандагановай Чингис бо­лон Доржо хүбүүд, Франциин гай­хамшаг Фабержегэй харалганда Гран-при абагша Цыдып Цыбенов, “Лотос” нэгэдэлдэ дархашан Алек­сандр Мархасаев, Андрей Мырдыге­ев болон үшөө олон юм.

Үзэсхэлэнэй үедэ

Сахилзата Сагаан Уула нютагни

Сагаан Уула нютаг Ага тойрогой эгээл зүүн-урда зүгтэ оршодог. Уула гүбээнүүдээр нэмжыһэн һайхан та­ладань сахилза сэсэгүүд холоһоо хүхэрэн харагдадаг. Энэ һайхан то­онто нютагынь Радна Санжитови­чай сэдьхэлдэ ходол дулааханаар һанагдажа байдаг юм. Мүнөөшье энэ амжалтатай ажалаа дэлгэһэн үзэсхэлэнөө бэлигтэй дархан Сага­ан Ууладаа, нютаг зондоо, нүхэдтөө, түрэл гаралдаа, аха дүүнэртээ зорю­улаа.

- Аргагүй гоёор сэсэглэдэг тала Агын голой эрьедэ оршодог. Сэлгеэ һаруул Сагаан Ууламни сээжым оё­орто үлэнхэй. Сагай ошохо бүри Сахилхын хүхэ үнгэ улам хурса, үшөөл шангаар һанагдадаг, - гэжэ Радна Санжитович баясан, нютаг зондоо гүнзэгы баяраа мэдүүлнэ.