1389
2018 оной август һарада уран зохёолой болон ниитэ улас түрын «Байгал» сэтгүүлдэ “Далан долоон домог” гэһэн урилдаан үргэлжэлһөөр.
“Хаад бурхад тухай хаан домогууд” гэһэн оролто үгэ соо “Хаан Шаргай бурхан баабай” гэһэн үльгэр домог согсолон суглуулагша Лопсон Шенхоровтой Галина Базаржаповагай хөөрэлдөөн толилогдоо.
- Бүри багадам, 8-9 наһатай байхадам, Хонгоодорой (ажаһуудаг газарай нэрэ) Бадма таабай минии эбиидэ хэлэһэн ха: “Энээхэн хүбүүн Хаан Шаргай баабайн, Буха ноёной, Эрхүү мүрэнэй домогуудые бэшэхэ һахюуһатайгаар түрэһэн хүн. Гамнажа хүн болгооройт”. Бүри багаһаа эбии, теэбии, таабайһаа, Дармын Убашын Агваан-Сэдэн нагасаһаа һонин домогуудые дуулажа абаа һэм, - гэжэ Л.Д.Шенхоров хөөрэбэ.
Хаан Шаргай баабай, түшэмэлнүүдынь, Саяанай мундаргануудай эзэд тэнгэри замбуулинай хүсэ түхөөдэг хүшэтэн гэдэг.
Мүнөөшье Буряад ороноймнай булан бүхэнэй нютагуудта урданай домогуудай һабагша бариһан зон биил гээшэ. Тиимэһээл хойшонь болгонгүй, саг соонь үндэр наһатанһаа, үбгэд хүгшэдһөө домогуудые һурагшалан бэшэжэ абаял. Үрдиел, нүхэд!
Домогһоо хэһэг дурдая:
“Эсэгэ Малаан тэнгэри мүшэд дээрэ мэргэн суглаагаа, һара дээрэ сарюун һайхан суглаагаа хүтэлжэ, болохотой һайхан тогтоолоо абахадаа, Шаргал тэнгэри хүбүүе нэрэгүй Нэхытэ нэрэтэй үншэн хүбүүн болгон, хүнэй барлаг боложо, гэдэһээ тэжээжэ, тэнэжэ, зайжа ябаха, дайсадтай байлдаха сагай хүрэжэ ерэхэдэнь, үнэн бэеэ бэелнэ бэзэ гэһэн һайхан тогтоолоо абажа, түмэн мянган тэнгэри бурхашуул газар уһандаа, ордон байшандаа мордобод.
Алтан Мундаргын үбэртэ Үлгын сэсэрлиг Хүхэйн дайдада харанхын хара һүни, тэнгэриин сахилгаанай сахилжа, аадар борооной адхаран орожо, мүрэн голнуудай эрьеһээнь билтаран халижа, үерлэн хөөһэтэжэ байхада, нэры үгы Нэхытэ хүбүүн тэнгэриин үүдэ нээжэ, алтан һабаар дамжан бууба”.
Галина Раднаевагай “Сартуул зоной домогууд” гэһэн хэһэг хужарлама һонин. Үнэн болоһон ушарнуудта үндэһэлэн, гайхамаар, һургаал боложо абамаар үйлэнүүд тухай, шажан мүргэлэй санаартан, нютагай тахилантай уула хадануудай шэнжэ шанар, зүнтэй, саанаһаа табисууртай зон тухай дурдалгануудые нютагай зоной хөөрэжэ үгэһые баримталан бэшээ.
Өөрынгөө 13 зохёолой номуудһаа гадуур арадай аман үгэ суглуулха талаар 7 боти ном хэблүүлэн гаргуулһан уран зохёолшын габьяа аргагүй ехэ гэжэ ойлгосотой.
Шэнэ жэлэй эхеэр Галина Жигмытовна 70 наһанайнгаа ойе гүйсэбэ. Эхин замдаа “Дэлхэйе өөрөө хубилгахаяа ерээб” гэжэ шангаар, сортоотойгоор мэдүүлэн, буряад литературада ороһон зохёохы ажал ябуулгаяа үргэлжэлүүлһээр зандаа.
Галина Базаржапова-Дашеева “Уран зохёолой түүхэдэ-өөрын мүр” гэһэн шэнжэлэлээ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Туяна Самбяловагай “Түбидэ мүнхэ түрэл уянга” гэһэн номой удхада зорюулаа.
“... Хада уулын хабсагай хабшалда ургадаг сагаан дали сэсэг хабарай эмжэгэн элшэдэ дэльбэеэ яагаад туяатуулан задаруулдаг бэлэй, тэрээн мэтээр Буряадай уянгын эзэд тухай согсолбори “нара хараба” хаяа?
Номойнгоо гарахатай сасуу дээдэ эрдэм олгоһон гуламтадаа – Эрхүүгэй университедэй танхимда эгээн түрүүшын хэһэгээ автор бэлэглээ. Эхиеэ тахибал, эршэеэ олохош гэһэн үгэ үнэн.
Ирагуу найрагай хүлэгэй – Пегасай дүрэ –номой гадарта. Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулида байгуулагдаһан “Жэгүүртэ хүлэг” гэһэн уран зохёолой нэгэдэл абаһаар һанаанда ороно. Олоноймнай багша С.Ж.Балдановай үүсхэл оролдолго бэлэй”, – гэжэ автор онсолон тэмдэглэнэ.
Эрхүүгэй гүрэнэй университет дүүргэһэн, сэтгүүлшээр, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшангай толгойлогшын нэгэдэхи орлогшоор олон жэлдэ үнэн сэхээр хүдэлһэн Т.В.Самбялова эрдэм шэнжэлгын ажалдаа эршэтэй ябаг лэ!
Буряадай арадай уран зурааша Лубсан Доржиевай 100 жэлэй ойдо Надежда Гармаевагай “Буряад зурагай эхи табиһан” гэһэн зураглал һонирхол үүсхэмээр.
“Буряад угалзанууд Лубсан Доржиевай бүтээлнүүдтэ” гэһэн ном согсолон бүридхэжэ, 1992 ондо Москвада гаргаһан соёлой эрдэмэй кандидат Ирина Балдано номойнгоо оролто үгэ соонь бэшэхэдээ: “Буряад зурагай эхи үндэһэ табиһан Лубсан Доржиевай зурагууд угалза хээнүүдээрээ, үнгэ будагуудаараа сансарын эрьюулгэ соо таһалгаряагүй эрьелдэжэл байдаг оршолониие юрын буряад хүнэй нюдөөр хаража зураһан түхэл маягаараа ламын шажанай ёһо заншалнуудтай бүримүһэн холбоотой” гэжэ тэмдэглэһэн байдаг”.
Үнэхөөрөө, Һара Нарантай, Юртэмсэ замбитай харилсаае ямар бэрхээр харуулдаг бэ бултанаймнай омогорхол - Лубсан Доржиев.
Сэдьхэлэйнгээ нигүүлэсхы уряагаар уран зохёолшо Сергей Доржиев анда нүхэдтэйгөө суг Ганжуур, Данжуур сударнуудые Монголһоо Хальмаг орон руу залан абаашаһан тухайгаа замай тэмдэглэл соогоо хөөрэһэн байна.
Энэ ехэ буян үйлэдэжэ ябахадаа, Агван Доржиевай саглашагүй буян тухай бодолгото болоно:
“Бүхэли арад зоной хуби заяа шиидхэһэн хүнүүд олон түмэнэй дунда одо мүшэндэл яларан толорон байдаг.
Буддын шажанай философиин доктор, Далай ламын багша, Түбэдэй Правительствын гэшүүн, бүхэдэлхэйн хэмжээнэй агууехэ дипломат, түрэл Буряад болон аха дүү Хальмаг оронуудтаа буддын шажантаниие нэгэ мүргэлтэй, нэгэ шүтэлгэтэй, эб нэгэн болгожо шадаһан Буряад арадай бэлиг ехэтэй хүбүүн Агван Доржиевта – хэтын хэтэдэ алдар соло!
...Бүри 20-дохи зуунай эхеэр, Санкт-Петербургда агууехэ Пушкинай мунхаг доройд Дантестэй буудалсаһан Хара голой ойрохоно, Агван Доржиев гранит шулуугаар томо дасан барюулһан байгаа. Би тэрэ дасанда нэгэтэ ороо һэм. Нютагайнгаа хүбүүн Агванда һүгэдэхын ехээр һүгэдэһэн, шүтэхын ехээр шүтэһэн, сагаан нимгэн сэдьхэлэйнгээ урдан хайлахаа һанатар, улаан уян зүрхэнэйнгөө зогсон байхаяа һанатар уяран, уяран, баяр баясхалан хүргэһэн бэлэйб”.
Галина Базаржапова-Дашеева, «Байгал» сэтгүүлэй эрхилэгшэ
