1521
2018 оной октябрь һарада «Байгал» сэтгүүлэй 5-дахи дугаар нара хараһан байна. Энэ дугаарта “Далан долоон домог” урилдаан үргэлжэлһөөр.
Үльгэр туужа, онтохонууд
Үе сагай сонхонууд,
Үргэнөөр сэлин шэнжээ бол –
Үзэмжын һонин дэлхэйнүүд, - Дондок Улзытуев иигэжэ бэшэһэн юм.
Лопсон Шенхоровой “Хаан Шаргай бурхан Баабай” үльгэрэй түгэсхэл энэ дугаарта үгтэбэ.
Буряад арадай хуби заяан тухай бодомжо найруулгануудаараа үнинэй мэдээжэ болоһон угай ехэ табисууртай, “Шонын баша” гэһэн нюуса эрдэмэй эзэн Цэбэг Хобраков «Басай Шоно уг изагуурай зарим домогууд» гэһэн бүтээлээ дурадхаа. Энэ статьяһаа хэһэг дурдая: “Арадаймнай түрүүшүүл ухаа орожо, түрэл арадаа Агууехэ Чингис Хаан шэнги ударидажа, зүб тээшэнь залажа, һэргээжэ, хүгжөөхэ юм гү гэжэ хүлеэхэһээ гадна, хүн бүхэн, бидэнэр өөһэдөө оролдожо, өөр өөрын шадал соогоо нэмэриеэ оруулжа, бултадаа ажаллаагүй һаа, суута бэрхэ, эртэ урда сагта дэлхэйн эзэн ябаһан араднай хосоржо үгы болохоёо байна ха даа.
Сэсэн бэрхэ аха захатамни заагаа һэн: Эхинэй эхин, Хизааргүй Ехэ Хүхэ Мүнхэ Тэнгэри Эсэгэдээ, Гал Ехэ Заяашадаа, Газар Ехэ Эхэ Дэлхэйдээ, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриһээ эхитэй уг изагууртаа шүтөөд, энэ ерээд байһан оёоргүй гүнзэгы, хизааргүй сэсэн мэргэн, захагүй ехэ Бурхан Багшын һургаал шудалжа, ойлгожо, нүгэл, буянай илгаа мэдэжэ, сэдьхэл ухаагаа тэгшэлжэ, ами наһаяа, үйлэ хэрэгүүдээ заһажа, бисалгажа, наһанһаа наһанда ургажа, сансарын хүрдэһээ мултаржа, Будда болохые оролдоорой гээ һэн”.
Цэбэг Цынгеевич хэлэ бэшэгтэ хабаагүй хүн аад лэ гансашье алдуу гаргангүй, орёо удхатай статьянуудые бэшэдэгынь гайхалтай. Дээрэһээ хэшэгтэй байхадаа, иимэ дэлгэр дэлюун лэ.
Захаамин Хангайн домогуудые суглуулагша Лубсан Цыренов ама дамжадаг арадайнгаа баялигые арьбадхалсадаг юм.
Согсолһон домогууд сооһоонь «Хитад зурхайшадай зарлиг» гэһэн домогыень дурдая:
“...Хитад ваангууд иимэ зарлиг гаргаба ха. Урдын урда сагта монгол туургата арадуудай хүгжэжэ, дэлхэйн хахад болохо газар эзэмдэжэ абаад, һалбаржа байха үе һэн. Хитад арадай ваангууд мэдээжэ үзэлшэд ба зурхайшадые суглуулжа, эдэ монголшуудые хайшан гэжэ бууруулжа, доошонь даража болохоб гэһэн суглаа хурал зарлаа юм байха.
Мэдэлшэд, үзэлшэд ба зурхайшад хэдэн хоногой туршада үзэжэ, иимэ зарлиг гаргаба гээ: “Монгол зониие доошонь дараха гэбэл, толгойдонь шулуу табиха, амандань шулуу зуулгаха, эдихэ хоолынь гурилаар боожо эдюулбэл, хүсэ бодолынь балартажа, доошоо орохо байна.
Хайшан гээд энэ зарлиг бэелүүлэгдэһэн байгааб? Һонирхоһон зон сэтгүүлэй 5-дахи дугаар оложо уншыт гэжэ дурадхая.
Ирагуу найрагша Тимур Гомбожаповай шэнэ шүлэгүүд хүндэтэ һууряа олоо. “Зандин, Зандин” – гээд дуулаял, Заяанайм инагай нютаг юм. Бурханай Зандан модонһоо Буурашагүй нэрэнь үндэһэтэйл юм”, - гээд, наһанайнгаа ханида зорюулһан шүлэг соогоо түүрээнэ.
Тимур хоёр удаа “Алтарганын” лауреат болоо һэн. Олон үхибүүтэй, ехэ бүлын эсэгэшье һаа, зохеол бэшэлгээ орхёогүй, зоригтой ябаһандань баясамаар.
Урлаг соёлой, утга зохёолой бэлигтэн Гомбожавын Мэнд- Ооёогой шүлэгүүдые Цындема Бабуева Надежда Гармаева хоёр буряадшалһан байна. Мэнд – Ооёо Монголой мүнөөнэй зохеолшодой манлайда ябана.
ҮГЫН БЭЛИГ
Эреэн зуунуудые эреэлһэн хуушан номой хуудаһанда
Элинсэг хулинсагайм дээдын оюун һүнэһэн байна.
Хүлөөрөө ябаад хүрэхэгүй эхин галабай түрүүндэ
Хэлээрээ унаа хээд хүрэхын юрөөл байна.
Хэдэн зуунай саада тээ Цогто тайжын сэсэн үгэ
Хээрэ талын шулуунай монгол эльгэндэ шэнгээд,
Орьёлжо дэбэрһэн онгодоор үргэжэ дэбшүүлһэн дуун
Олон үеын саанаһаа одоошье дуулдамаар байна...
Талын эльгэтэй мүрнүүдые таашаамаар даа.
“Ород Уласай олон хэлэтэ уянга” гэһэн ниитэ гаршаг доро 57 ондо ондоо үндэһэн хэлэн дээрэ зохёолшодой бүтээлнүүдые согсолһон “Ирагуу найраг”, “Хүүгэдэй литература” гэһэн 2017 ондо хэблэгдэһэн Антологинууд буряадай авторнуудта баярай оршондо барюулагдаба гэжэ Галина Базаржапова мэдээсэнэ. Буряад уран найрагта угаа удхатай ушар болоо. Ород гүрэнэй оршон соо буряад аялга зэдэлхэдээ, гоёл бэшэ гү?
Захаамин хангай тоонтотой Солбон Аюшеев, Валерий Цыбиков шүлэгүүдэйнгээ номуудые хэблүүлэн гаргуулба. “Сагай һудал”, “Зүүдэнэй орон” гэһэн номуудһаа шүлэгүүдынь үгтэһэн байна. Энэнь Солбон Аюшеевэй түрүүшын ном болоно. Бодомжотойгоор, тобшололтойгоор, өөртөө эрилтэтэйгээр бэшэгдэһэн шүлэгүүд. Валерий Цыбиковэй шүлэгүүд соо Захаамин хангайн хангал үнэр, ханамаар бэшэ үзэмжэ бүримүһэн тунанхай, хэнэйшье сэдьхэл долгисуулхаар лэ.
Галина Базаржапова-Дашеева, «Байгал» сэтгүүлэй эрхилэгшэ
