​​Семён Билтуев: «Хонишодые ходо дэмжэхэ хэрэгтэй»

Һүүлэй үедэ Буряад Уласта хони үсхэбэрилхэ ажал эршэтэйгээр ябуулагдана. 2017-2018 онуудта Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин эр­дэмтэд манай нютагта тэжээгдэдэг хонидой бүхы үүлтэрнүүдые шэнжэлһэн байна.

Түүхэдэ ороһон үүлтэр

Анханһаа хойшо хүдөө ажахын дээдэ һургуулида хониной ажалда ехэ анхарал хандуулагдадаг байгаа. Тии­гэхын тулада хонин ажахын кафедра байгуулагдаһан ааб­за. Удаань тэрэ бага түхэлэй малай (мелкого животноводства) кафедра болгогдоо бэлэй. Ажалайнгаа энэ түүхэ хүдөө ажахын эрдэмэй док­тор Семён Иннокентьевич Билтуев һануулна.

- Хэзээдэшье ма­най дээдэ һургуулида дүй дүршэл ехэтэй, шадамар бэрхэ мэргэжэлтэд хүдэлдэг байгаа. Жэшээлбэл, манай багша Радна Пирналович Пилдановые нэрлэхээр. Аяар холын 1973 ондо тэрэ оюутад болон суг хүдэлдэг нүхэдөөрөө нарин нооһотой хониной үүлтэр бии болгоо. Тэрэнь Үбэр Байгалай на­рин нооһотой үүлтэртэ хо­ниной буряад тип гэжэ нэрэ абаа, - гээд, Семён Иннокен­тьевич дурсан хөөрэнэ.

Тиимэ нарин нооһотой хонид Буряадтамнай 1970- 1980-яад онуудаар ехэ оло­ор тэжээгдэдэг һэн. Тэрэ үедэ бүхы дээрээ 1 миллион 900 мянга гаран хонин ула­стамнай тоологдодог бэлэй, тэрэнэй 90 хубинь нарин нооһотой хонид байгаа.

- Хониной ажалда гүрэн дотор аргагүй ехээр ан­харал хандуулдаг байгша һэн. Улаан-Үдын нарин сэм­бын фабрикада Сибириин бүхы нютагуудһаа нооһон суглуулагдадаг бэлэй. На­рин нооһоор нэхэгдэһэн бүд һургуулиин наһанай үхибүүдэй костюм, сагдаана­рай болон сэрэгэй алба хааг­шадай хубсаһа хунар оёлгодо хэрэглэгдэдэг байгаа, - гэжэ Семён Билтуев хөөрэнэ.

Олошоруулха түсэб бэелүүлэгдэнэ

Мүнөө үедэ Буряадта 300 гаран мянган хонин тоолог­доно. Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов энэ тоо 500 мянга хүргэхэ гэһэн түсэб табяад байна. Энэ ажа­лай ашаар оёдолой һалбари һэргээгдэхэ болоно. “Ажур Текс” компани иимэ ажал ябуулна. Тэрэ эмхидэ ганса нарин нооһон хэрэгтэй юм. Харин һүүлэй үедэ Буряад­та олоор бүдүүн нооһотой хонид үсхэбэрилэгдэдэг бо­лонхой бшуу.

Гэхэтэй хамта, 2009 ондо үүлтэрэй албан хаагдаһан байна. Нэгэ үедэ бүхы үүлтэрэй ажал оройдоол нэгэ хүн дээрэ ашагданхай байгаа юм. Мүнөө тэрэ дахи­наа һэргээгдэжэ эхилбэ.

2018 оной байдалаар, Бу­ряадай бүхы ажахынуудта зургаан үүлтэрэй хонидые үсхэбэрилнэ. Эдэ үүлтэрнүүд шэнжэлэгдэһэн байна. Хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин эрдэмтэд тэдэниие бүхы талаһаань хаража үзөө. Ветеринарна албанай мэргэ­жэлтэд, Зүүн Сибириин тех­нологическа ехэ һургуулиин эрдэмтэд энэ ажалда хабаа­дуулагдаа.

Эрдэмтэд хэдэн аймагу­удаар ябажа, шэнжэлгэ хээ. Ярууна, Хори, Сэлэнгэ, Хяаг­та, Зэдэ, Бэшүүр аймагуудай ажахынуудта тэдэ хүдэлөө.

- Мяханай, арһанай бо­лон нооһоной шэнжэнүүд тон ехээр шэнжэлэгдээ. Хэн түргөөр бэеэ даанги боло­ноб, түл асаралга болон бу­сад юумэ хараалаабди, - гэжэ хүдөө ажахын эрдэмэй кан­дидат Владимир Ачитуев хөөрэнэ.

Зургаан үүлтэрэй хони­дой 3-4 һаратай хурьгад шэлэн абтагдажа, нэгэ доро тэжээгдээ. 7 һаратай болохо­донь, мяханайнь шэнжэнүүд шүүмжэлэгдээ.

Владимир Ачитуев мяха шэнжэлэн харуулна

Алинь үлүү ашагтайб?

1990-ээд онуудай хүндэ жэлнүүдтэ хахад бүдүүн нооһотой буряад үүлтэртэ хонин гаргагдаа һэн. Мэ­дээжэ эрдэмтэн Нима Дам­динович Цырендондоков дүрбэн үүлтэртэ хонидые ниилүүлжэ, шэнэ үүлтэр бии болгоһон. Эрдэмтэдэй тэмдэглэһээр, энэ үүлтэрэй нооһоор хибэс нэхэхэдэ тааруу юм. Мүн арһаарнь ду­блёнко оёходо, бүхэ байха гээд, удаань шэнжэлгэнүүд хэгдээ.

- Энэ үүлтэртэ хонид һайн түл асарна, тэдэнь түргөөр үндынэ. Мүн мяханиинь бусад хонидһоо ехэ гарана гэжэ хэлэхээр. Хэды тиигэбэшье ехэ тэжэ­эл эдинэгүй, - гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэнэ.

Эдильбаевска үүлтэртэ хонин Буряадта Казахстанһаа асарагдаһан бай­на. Энэ томо бэетэй хонин элһэлиг губи талаар ябаха дуратай юм.

Эдильбаевска үүлтэртэ хонин манай байгаалиин байдалда яһала һайн таараа. Үбэлдөө алдаһан шэгнүүрээ хабартаа түргөөр хүсэжэ аба­на.

- Энэ үүлтэртэ хонид ма­най нютагта тиимэ түргөөр үдэнэгүй. Ямар юумэнһээ энэ дулдыданаб гэжэ хэлэхэнь аргагүй. Манай һанамжаар, эдильбаевска хониной һүүл томо. Энээнһээ боложо, ниилүүлгэ хүндөөр болоно, - гэжэ эрдэмтэд хэлэнэ.

Хэдэн жэлэй саада тээ “Хяагтын” гэһэн ажахы мон­гол үүлтэртэ хони асар- һан түүхэтэй. Эдэ хонид үбэлдөөшье бэлшэжэ, тэжэ­эл олоод байдаг. Тиимэһээ 80-100 килограмм үбһэ тэ­жээл тэдээндэ заал һаа бэл­дэхэ хэрэгтэй.

Бүдүүн нооһотой буря­ад үүлтэртэ “бүүбэй” хонин Хитадай Шэнэхээн нютаг аяар холын 1910 онуудаар абаашагдаһан байна. Орой­доол 1990-ээд онуудта тэ­рэниие бусааха гэжэ зугаа гараа бэлэй. Түрүүшын толгойнууд Хори аймагай Баян­гол һууринда асарагдаа һэн.

- “Бүүбэй” хэды тии­мэ холо абаашагдабашье, үүлтэрэйнгээ һайн талыень алдаагүй гэжэ олон тоото шэнжэлгэнүүд харуулаа. Энэ үүлтэрэй хонид бүтэн жэлэй туршада 6-7 бэлшэ­эри һэлгэбэшье, ямаршье байдалда тарган зандаа ябаха гээд һанагдана. Мүн һүүлдэнь өөхэниинь тар­ган, бэедэнь мяханиинь ехэ, - гэжэ Семён Билтуев мэдүүлнэ.

Нарин нооһотой хониндо һайн тэжээл хэрэгтэй. Нэгэ толгой 4-5 центнер хоол эди­нэ. Тиимэһээ ашаг олзонь бага болоно бшуу. Эрдэмтэ­дэй тэмдэглэһээр, хониной шэнжэнүүд эзэнһээнь дул­дыдана.

- Яагаад хүн хони­ёо адуулнаб, хойноһоонь харууһалнаб гэжэ хаража үзэхэ хэрэгтэй. Юуб гэхэ­дэ, бидэ тува үүлтэрэй хони нэгэ ажахыһаа шэлэн аба­абди. Теэд эзэниинь хониёо һайнаар тэжээжэ шададаггүй байшоо. Тиимэһээ хонишо­доо ходо дэмжэжэ, туһалжа байха хэрэгтэй, - гэжэ Семён Билтуев нэмэнэ.

Шэнжэлгын дүнгүүд хони үсхэбэрилдэг ажахынуудта, фермернүүдтэ дамжуулагда­ха.

Борис Балдановай гэрэл зурагууд