​Хамба Лама Дамба Аюшеев: “Муу жэл гэжэ байдаггүй!”

Шэнэ жэлэй орохын үмэнэ XXIV-дүгээр Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев заншалта ёһоороо сэтгүүлшэдтэй уулзаба.

Үнгэрһэн жэлэй дүнгүүд тухай мэдээсэхэдээ, Хамба нэн түрүүн буряад арадайнгаа мүнөөнэй ажабайдалые таарууханаар сэгнэбэ. Олонхи залуушуул тоонто нютагаа орхижо, салин ехэтэй ажал бэдэржэ, холын хойто зүг руу, али гэбэл хари гүрэндэ, илангаяа Урда Солонгос руу зорино. Харин айл болоһон, үри үхибүүдтэй залуушуул Улаан-Үдэ гү, али ниислэлдэ дүхүү нютагуудта ерэжэ, эндэ тэндэ ядаха шадахаараа түбхинэнэ. Тиигээд лэ, ямар нэгэ ажал олоходоо, үхибүүдээ хаана хэхэб - түрэлхидөө дуудана. Тиихэдэнь үхэр малаа ямар нэгэн түрэлхидтөө, үгы һаа, танил талануудтаа даалгаад, гэр бараагаа хаагаад лэ, зөөнэд. Иигэжэл хүдөө нютагууднай хооһоржо байна гэбэ.

-Теэд түрэл хэлэеэ, түүхэ домогоо, уг гарбалаа, соёл урлалаа, үндэһэн зохёолоо буряад араднай яажа саашадань сахиха болоноб?!

-Хэнэйшье мэдэһээр, хотонуудта, аймагай түбүүдтэ, томохон тосхонуудта ажаһуухадаа, буряадууд түрэл хэлэеэ алдана. Хэлэгүйгөөр яажа арад гэгдэхэбибди? Мүнөөнэй иимэ байдал яажа ондоо болгохоб? Эдэ хүндүүлхэй асуудалнуудые шиидхэхын тулада буряад арад нэн түрүүн табан хушуу малаа үдхэхэ ёһотой гэжэ Дамба хамба онсолно. Элинсэг хулинсагайнгаа эрхилжэ ябаһан ажалаар лэ өөһэдыгөө абаржа шадахабди. “Мал дахабал – ама тоһодохо” гэжы дэмы хэлэгдээгүй. Агуу Богдо Чингис хааниие моритой монгол дэлхэйе эзэлхэ гэжэ хэлэһээр, морин эрдэниеэ үдхэһэн арад газардахагүй. Хонитой хүн хэзээдэшье үгырхэгүй. Мал барибал, хэзээдэшье сагаан эдеэтэеэ, мяха шүлэтэеэ, хубсаһа хунартаяа байха. Тэмээ үдхэбэл, ашаг шэмэнь яаха аргагүй ехэ гэжэ монголшууд жэшээ харуулна. Ямаан балай тоогдодоггүй байһанаа, мүнөө хөөбэринь айхабтар сэнтэй болоо.

Теэд Зүблэлтэ засагай үедэ үндэһэн малнай үгы хэгдэжэ, баруунай холын газарнуудһаа ажаллууһа ехэтэй, дулаан байрада байха, обоо ехэ хоол эдихэ малнууд асарагдажа үсхэгдөө. Буряадуудта малаа үсхүүлжэ байһан хальмаг, казаах зон ямар бэрхэнүүд гээшэб гэжэ Хамба тэдэниие магтана. Харин тиихэдэ буряадууд мүнөөл солоохойтой боложо, үндэһэн малаа һэргээхые оролдожо эхилбэ.

Энэ талаар яһала ехэ ажал Буддын шажанай заншалта Сангха ябуулна. Бандида Хамба ламын үүсхэлээр нэн түрүүн буряад үүлтэрэй “бүүбэй хонид” үдхэгдэнэ. “Арадай хонин һүрэг” гэһэн түсэлөөр энэ ажал 2012 онһоо бэелүүлэгдэнэ. Тиихэдэ хэдыхэн хонид тараагдаа һаа, мүнөө 17 мянган толгой бүридхэһэн 40 һүрэг тала майлаар бэлшэнэ. Ниигэмэй хонин һүрэгүүд хүдөөгэй зониие ажалаар хангана. Хонин һүрэг абаһан айл хонидойнгоо олошорходо, нютагайнгаа зониие ажалда абана. Хонидой хурьгалха үедэ, нооһо хайшалхада, залуушуул хэрэгтэй болоно. Хэдэн жэлэй урда Хамбын үүсхэлээр хониной арһа элдэхэ ажал эхилээ һэн.

-Арһа элдэхэ эгээл түрүү һайн арга зургаан жэл бэдэрээбди. Тиигэһээр эгээл шухала хэрэгтэй зүйл –хуһанай шүүһэн гэжэ ойлгообди. Арһа элдэжэ эхилхэдээ, нэн түрүүн сээжэбшэ-хантааз оёжо эхилээбди, - гэжэ хамба үмэдөөд байһан сээжэбшэеэ харуулаа.

Мүнөө Хурамхаанда, Сэлэнгэдэ хониной арһа элдэжэ, сээжэбшэнүүдые оёно. Сэлэнгын Жаргалантада сэсэрлигэй болон эхин ангинуудай хүүгэд бултадаа сээжэбшэ үмэдөөд ябана гэжэ уншагшадтаа дуулгаа һэмди. Һонирхолтойнь гэхэдэ, хүбүүд арһа элдэнэ, басагад оёно. Багаһаань иигэжэ ажалда дүршэһэн үхибүүд хэзээдэшье муу ябахагүйл даа.Саашанхи түсэбөөрөө Хамба хубаалдахадаа:

-Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовай туһаламжаар нооһо үйлэдбэрилхэ мүнөө сагай түхеэрэлгэнүүдые абажа, ажалаа үргэдхэхэбди. Тиимэ түхеэрэлгэтэй болобол, жэлдэ 230 тонно нооһо үйлэдбэрилжэ шадахабди. Нооһо тушааһан хонишодто 30 хубииень бэлэн ээрэгдэһэн нооһо бусаажа байхабди. Тиигэжэ хони хайшалхаһаа эхилээд, нэхэхэ, оёхо ажал ехэдэжэ, олон зомнай ажалтай болохо. Энэ дэмбэрэлтэ ажалай үшөө нэгэ һайн талань гэхэдэ, буряадууд газар малтахагүй, элдэбын уурхайнуудта хүдэлжэ, газарай нюруу урбуулхагүй - тиигэжэ ехэ нүгэлһөө зайсаха аргатай болоно.

-Тиихэдэ баһа үндэһэн үхэр малаа үдхэхэ ажал үргэнөөр ябуулагдана. Энэ талаар эрдэмтэ ҺАСАРАНАЙ Булад ехэ ажал ябуулна. Урагшаа һанаатай энэ буряадые ехэтэ дэмжэнэбди. Уласаймнай Засагай газарай болон Хүдөө ажахын яаманай дэмжэбэл, үндэһэн малаа үдхэхэ дүүрэн аргатайбди. Үнэ сэн ехэтэй хоол хомог бэлдэжэ, дулаан дал барижа, арга шадалаа барахын орондо үхэр малаа бэлшээриин һайханда таргалуулжа, үбэл хабарй сагта хагдандаа адуулжа, хабарай дулаанда түлынь абажа байхада ямар ехэ ашагтай гээшэб!

Эгээл шухалань гэхэдэ, тоонто нютагтаа ажалтай хүнүүд үри үхибүүдээ эхэ хэлээрнь һурган хүмүүжүүлнэ, ёһо гурим бариталуулна, заншалта ажалдаа дадхаана. Багаһаан иигэжэ хүмүүжэһэн хүн энэ мэдэсэеэ булта бүгэдэндэ түхөөхэ. Иигэжэл буряад араднай буряад гэһэн нэрэеэ дээрэ үргэжэ ябаха.

Хэлэн тухай хэлэхэдэ, Бандида хамба ламын үүсхэлээр “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэжэ урилдаан Заяа хамбын нэрэмжэтэ дээдэ һургуулида заншалта ёһоороо үнгэргэгдэнэ. Энэ наадамда үхибүүд ганса эхэ хэлэеэ шудална бэшэ, үшөө үндэһэн ажалаа хэжэ һурана. Эдэ жэлнүүдтэ хониной арһа элдэжэ һураа, тиигээд малгай, бээлэй, сээжэбшэ хүрбэ арһаар оёно. Хүбүүд модоор ура дарха хэнэ.

Тиихэдэ Ивалгын дасанда гар урлалай газар эдэбхитэйгээр хүгжэнэ. Жэшээ болгон һая урлагдаһан Шэнэ жэлэй һүлдэ тэмдэг гахайнуудые сурбалжалагшадта харуулаа. Табан янзын 180 иимэ бүтээлнүүд үзэсхэлэндэ табигдаа. Урашуулнай Захааминай хадаа, өөдөө дүүлиһэн ута хоншоортой, һарнагар хамартай, хурса һоёотой амитадые бүтээгээл даа гэжэ Хамба хөөрэнэ. Энэншье тоб зүб, эдеэгээ элбэгээр оложо хооллохо ута хоншооройнгоо ашаар гахай гадар зузаан, гаһар тарган болоно ха юм.

Эндэһээ удхалан, Хамба “Буряад-FM” радиогой удха шанарые тайлбарилан хөөрэбэ. Эхэ буряад хэлэмнай ганса хориин нютаг хэлэн бэшэ. Ямаршье нютагай буряадууд өөрынгөө эхэ хэлээр хөөрэхэ, харилсаха ёһотой. Зүблэлтэ засагай үедэ литературна хэлээр хөөрэлдөөгүй бол, муу буряад гэгдэхэ байгаа. Тиимэһээ олонхи буряадууд өөрынгөө хэлээр хөөрэхэеэ орондо, ородоор зугаалдадаг һэн. Харин шэнэ буряад радиогой байгуулагдаһаар, хүн бүхэн өөрынгөө эхэ хэлээр хөөрэлдэхэ аргатай болоо. Хөөрэлдэхэһөө байтагай, эхэ хэлээрээ зохёолнуудые бэшэхыень Хамба уряална. Дэлхэйн ехэ түүхэтэ зохёолнууные, жэшээлбэл, Александр Пушкинай, Лев Толстойн, Антон Чехэвэй уран зохёолнуудые эхэ хэлэндээ оршуулан найруулбал, ямар һайхан гээшэб гэжэ баясана. Тиихэдээ нэн түрүүн дуунуудые оршуулбал бүри һайн байгаа гэжэ Лудуп Очировай жэшээе урдаа бариба.

“Бэлигүүн толи” хэблэлдэ бэлдэжэ байхадаа, зурааша Шэмэд лама гүн зохёолой удхые тайлбарилһан зурагуудые уранаар зуража байна гэжэ харуулба.

-Шэнэ, шорой шарагшан Гахай жэлнай ямархан жэл орохонь бэ? – гэһэн асуудалда, Хамба гайхаһан янзаар иимэ харюу үгэбэ:

- Муу жэл гэжэ байдаггүй юм. Хүнэй һанаанһаа хуу болоно. Һайн һанаагаар, һайхан заяагаар ажал хэрэгээ ябуулбалтнай, бүхы үйлэ хэрэг номой ёһоор бүтэхэ. Дуратай зон лама багшанарта хандажа, яаха хээхэеэ харуулаг, заһал хүүлэг. Юрэнхыдөө, айл бүхэн гэртээ ламые залажа, “Табан хааниие” уншуулбал, бүхы һанаһан хэрэгынь һайхан бүтэхэ, үри үхибүүдтэеэ дүүрэн жаргалаа эдлэхэ гэжэ Хамба лама айладхаа. Тиигээд Хамба лама муу жэл гэжэ байдаггүй, харин мууһаа зайлаха гэһэн арга заһалнууд байха гэжэ дабтан хэлэнэ. Тиимэһээ зурхайша ламанарта зурхай зуруулжа, энэ жэлдэ юу хэхэдэ һайнби, муу хойшолонтой һаань, хайшан гэхэб, ямар ном уншуулхаяа мэдэжэ абадаг.

ХҮН БҮХЭН ХААНАШЬЕ БАЙГ, ЮУШЬЕ ХЭГ, ХҮН ЗОНДОЛ ТУҺАТАЙ БАЙХЫЕ ОРОЛДОГ!

Сэнгэ РИНЧИНОВ