​​Хамба лама Дамба Аюшеев: «Һайн һанаагаар, һайхан заяагаар»

Үнгэрһэн жэлэй дүнгүүд тухай мэдээсэхэдээ, Хам­ба нэн түрүүн буряад арадайнгаа мүнөөнэй ажа­байдалые таарууханаар сэгнэбэ. Олонхи залуу­шуул тоонто нютагаа орхижо, салин ехэтэй ажал бэдэржэ, холын хойто зүг руу, али гэбэл хари гүрэндэ, илангаяа Урда Солонгос руу зорино. Харин айл болоһон, үри үхибүүдтэй залуушуул Улаан-Үдэ гү, али ниислэл­дэ дүхүү нютагуудта ерэжэ, эндэ тэндэ ядаха шадаха­араа түбхинэнэ. Тиигээд лэ, ямар нэгэ ажал олоходоо, үхибүүдээ хаана хэхэб - түрэлхидөө дуудана. Тиихэдэнь үхэр малаа ямар нэгэн түрэлхидтөө, үгы һаа, танил тала­нуудтаа даалгаад, гэр бараагаа хаагаад лэ, зөөнэд. Иигэжэл хүдөө нютагууднай хооһоржо байна гэбэ.

- Теэд түрэл хэлэеэ, түүхэ домогоо, уг гарбалаа, соёл урлалаа, үндэһэн зохёолоо буряад араднай яажа саа­шадань сахиха болоноб?!

- Хэнэйшье мэдэһээр, хотонуудта, аймагай түбүүдтэ, томохон тосхонуудта ажаһуухадаа, буряа­дууд түрэл хэлэеэ алдана. Хэлэгүйгөөр яажа арад гэг­дэхэбибди? Мүнөөнэй иимэ байдал яажа ондоо болго­хоб? Эдэ хүндүүлхэй асуу­далнуудые шиидхэхын ту­лада буряад арад нэн түрүүн табан хушуу малаа үдхэхэ ёһотой гэжэ Дамба Хамба онсолно. Элинсэг хулинсагайнгаа эрхилжэ ябаһан ажалаар лэ өөһэдыгөө абар­жа шадахабди. “Мал даха­бал – ама тоһодохо” гэжы дэмы хэлэгдээгүй. Агуу Бог­до Чингис хааниие моритой монгол дэлхэйе эзэлхэ гэжэ хэлэһээр, морин эрдэниеэ үдхэһэн арад газардахагүй. Хонитой хүн хэзээдэшье үгырхэгүй. Мал барибал, хэзээдэшье сагаан эдеэтэ­еэ, мяха шүлэтэеэ, хубсаһа хунартаяа байха. Тэмээ үдхэбэл, ашаг шэмэнь яаха аргагүй ехэ гэжэ монголшу­уд жэшээ харуулна. Ямаан ба­лай тоогдодоггүй байһанаа, мүнөө хөөбэринь айхабтар сэнтэй болоо.

Теэд Зүблэлтэ засагай үедэ үндэһэн малнай үгы хэгдэжэ, баруунай холын газарнуудһаа ажаллууһа ехэ­тэй, дулаан байрада байха, обоо ехэ хоол эдихэ малну­уд асарагдажа үсхэгдөө. Бу­ряадуудта малаа үсхүүлжэ байһан хальмаг, казах зон ямар бэрхэнүүд гээшэб гэжэ Хамба тэдэниие магтана. Харин тиихэдэ буряадууд мүнөөл солоохойтой боло­жо, үндэһэн малаа һэргээхые оролдожо эхилбэ.

Энэ талаар яһала ехэ ажал Буддын шажанай заншал­та Сангха ябуулна. Банди­да Хамба ламын үүсхэлээр нэн түрүүн буряад үүлтэрэй «бүүбэй» хонид үдхэгдэнэ. “Арадай хонин һүрэг” гэһэн түсэлөөр энэ ажал 2012 онһоо бэелүүлэгдэнэ. Тиихэ­дэ хэдыхэн хонид тараагдаа һаа, мүнөө 17 мянган толгой бүридхэһэн 40 һүрэг тала майлаар бэлшэнэ. Ниигэмэй хонин һүрэгүүд хүдөөгэй зониие ажалаар хангана. Хонин һүрэг абаһан айл хо­нидойнгоо олошорходо, ню­тагайнгаа зониие ажалда абана. Хонидой хурьгалха үедэ, нооһо хайшалхада, за­луушуул хэрэгтэй болоно.

Хэдэн жэлэй урда Хам­бын үүсхэлээр хониной арһа элдэхэ ажал эхилээ һэн.

- Арһа элдэхэ эгээл түрүү һайн арга зургаан жэл бэдэ­рээбди. Тиигэһээр эгээл шу­хала хэрэгтэй зүйл – хуһанай шүүһэн гэжэ ойлгообди. Арһа элдэжэ эхилхэдээ, нэн түрүүн сээжэбшэ-хантааз оёжо эхилээбди, - гэжэ Хамба үмдөөд байһан сээжэбшэеэ харуулаа.

Мүнөө Хурамхаанда, Сэ­лэнгэдэ хониной арһа элдэ­жэ, сээжэбшэнүүдые оёно. Сэлэнгын Жаргалантада сэсэрлигэй болон эхин ан­гинуудай хүүгэд бултадаа сээжэбшэ үмдөөд ябана гэжэ уншагшадтаа дуулгаа һэмди. Һонирхолтойнь гэхэ­дэ, хүбүүд арһа элдэнэ, баса­гад оёно. Багаһаань иигэжэ ажалда дүршэһэн үхибүүд хэзээдэшье муу ябахагүйл даа.

Саашанхи түсэбөөрөө Хамба хубаалдахадаа:

- Буряад Уласай Тол­гойлогшо Алексей Цыде­новэй туһаламжаар нооһо үйлэдбэрилхэ мүнөө са­гай түхеэрэлгэнүүдые аба­жа, ажалаа үргэдхэхэбди. Тиимэ түхеэрэлгэтэй бо­лобол, жэлдэ 230 тонно нооһо үйлэдбэрилжэ ша­дахабди. Нооһо тушааһан хонишодто 30 хубииень бэлэн ээрэгдэһэн нооһо бу­саажа байхабди. Тиигэжэ хони хайшалхаһаа эхилээд, нэхэхэ, оёхо ажал ехэдэжэ, олон зомнай ажалтай бо­лохо. Энэ дэмбэрэлтэ ажа­лай үшөө нэгэ һайн талань гэхэдэ, буряадууд газар малтахагүй, элдэбын уур­хайнуудта хүдэлжэ, газарай нюруу урбуулхагүй - тиигэ­жэ ехэ нүгэлһөө зайсаха ар­гатай болоно.

- Тиихэдэ баһа үндэһэн үхэр малаа үдхэхэ ажал үргэнөөр ябуулагдана. Энэ талаар эрдэмтэ Һасаранай Булад ехэ ажал ябуулна. Урагшаа һанаатай энэ буря­адые ехэтэ дэмжэнэбди. Ула­саймнай Засагай газарай бо­лон Хүдөө ажахын яаманай дэмжэбэл, үндэһэн малаа үдхэхэ дүүрэн аргатайбди. Үнэ сэн ехэтэй хоол хомог бэлдэжэ, дулаан дал бари­жа, арга шадалаа барахын орондо үхэр малаа бэлшээ­риин һайханда таргалуулжа, үбэл хабарй сагта хагдандаа адуулжа, хабарай дулаанда түлынь абажа байхада, ямар ехэ ашагтай гээшэб!

Эгээл шухалань гэхэдэ, тоонто нютагтаа ажалтай хүнүүд үри үхибүүдээ эхэ хэ­лээрнь һурган хүмүүжүүлнэ, ёһо гурим баримталуул­на, заншалта ажалдаа дад­хаана. Багаһаан иигэжэ хүмүүжэһэн хүн энэ мэдэсэеэ булта бүгэдэндэ түхөөхэ. Ии­гэжэл буряад араднай буря­ад гэһэн нэрэеэ дээрэ үргэжэ ябаха.

Хэлэн тухай хэлэхэ­дэ, Бандида Хамба ламын үүсхэлээр “Эхэ хэлэн – ма­най баялиг” гэжэ урилда­ан Заяа Хамбын нэрэмжэтэ дээдэ һургуулида заншалта ёһоороо үнгэргэгдэнэ. Энэ наадамда үхибүүд ганса эхэ хэлэеэ шудална бэшэ, үшөө үндэһэн ажалаа хэжэ һурана. Эдэ жэлнүүдтэ хониной арһа элдэжэ һураа, тиигээд мал­гай, бээлэй, сээжэбшэ хүрбэ арһаар оёно. Хүбүүд модоор ура дарха хэнэ.

Тиихэдэ Ивалгын дасанда гар урлалай газар эдэбхитэй­гээр хүгжэнэ. Жэшээ болгон, һая урлагдаһан Шэнэ жэлэй һүлдэ тэмдэг гахайнуудые сурбалжалагшадта харуу­лаа. Табан янзын 180 иимэ бүтээл үзэсхэлэндэ табигдаа. Урашуулнай Захааминай хадаа, өөдөө дүүлиһэн ута хоншоортой, һарнагар ха­мартай, хурса һоёотой ами­тадые бүтээгээл даа гэжэ Хамба хөөрэнэ. Энэншье тоб зүб, эдеэгээ элбэгээр оложо хооллохо ута хоншооройн­гоо ашаар гахай гадар зуза­ан, гаһар тарган болоно ха юм.

Эндэһээ удхалан, Хам­ба “Буряад-FM” радиогой удха шанарые тайлбарилан хөөрэбэ. Эхэ буряад хэлэм­най ганса хориин нютаг хэ­лэн бэшэ. Ямаршье нюта­гай буряадууд өөрынгөө эхэ хэлээр хөөрэхэ, харилсаха ёһотой. Зүблэлтэ засагай үедэ литературна хэлээр хөөрэлдөөгүй бол, муу буря­ад гэгдэхэ байгаа. Тиимэһээ олонхи буряадууд өөрынгөө хэлээр хөөрэхэеэ орондо, ородоор зугаалдадаг һэн. Харин шэнэ буряад радио­гой байгуулагдаһаар, хүн бүхэн өөрынгөө эхэ хэлээр хөөрэлдэхэ аргатай болоо. Хөөрэлдэхэһөө байтагай, эхэ хэлээрээ зохёолнуудые бэшэхыень Хамба уряална. Дэлхэйн ехэ түүхэтэ зохёол­нуудые, жэшээлбэл, Алек­сандр Пушкинай, Лев Тол­стойн, Антон Чеховэй уран зохёолнуудые эхэ хэлэндээ оршуулан найруулбал, ямар һайхан гээшэб гэжэ баясана. Тиихэдээ нэн түрүүн дууну­удые оршуулбал, бүри һайн байгаа гэжэ Лудуп Очировай жэшээе урдаа бариба.

“Бэлигүүн толи” хэблэлдэ бэлдэжэ байхадаа, зурааша Шэмэд лама гүн зохёолой удхые тайлбарилһан зурагу­удые уранаар зуража байна гэжэ харуулба.

- Шэнэ, шорой шараг­шан Гахай жэлнай ямар­хан жэл орохонь бэ? – гэһэн асуудалда, Хамба гайхаһан янзаар иимэ харюу үгэбэ:

- Муу жэл гэжэ байдаггүй юм. Хүнэй һанаанһаа хуу болоно. Һайн һанаагаар, һайхан заяагаар ажал хэрэ­гээ ябуулбалтнай, бүхы үйлэ хэрэг номой ёһоор бүтэхэ. Дуратай зон лама багша­нарта хандажа, яаха хээхэ­еэ харуулаг, заһал хүүлэг. Юрэнхыдөө, айл бүхэн гэр­тээ ламые залажа, “Табан хааниие” уншуулбал, бүхы һанаһан хэрэгынь һайхан бүтэхэ, үри үхибүүдтэеэ дүүрэн жаргалаа эдлэхэ гэжэ Хамба лама айладхаа. Тиигэ­эд Хамба лама муу жэл гэжэ байдаггүй, харин мууһаа за­йлаха гэһэн арга заһалнууд байха гэжэ дабтан хэлэнэ. Тиимэһээ зурхайша лама­нарта зурхай зуруулжа, энэ жэлдэ юу хэхэдэ һайн бэ, муу хойшолонтой һаань, хайшан гэхэб, ямар ном уншуулхаяа мэдэжэ абадаг. 

Алла Намсараевагай гэрэл зураг