Баргажан буряадай хубсаһа һэргээгшэд
Буряад арадай бүридэлдэ ородог сонгоол-сартуул, эхирэд-булагад, хонгоодоршье угсаатан һая болотор, хори буряадайнгаал энгэртэй дэгэлээр гоёдог байһан гээд мэдээжэ. Һүүлэй үедэл газар газарай, нютаг нютагай буряадууд үндэһэн хубсаһа хунараа, хэлэ яряагаашье һэргээхэ ажал эршэмтэйгээр ябуулдаг болонхой. Баргажан буряадай дэгэлэй ямар байһаниинь огто мартагдаад байһан аад, бүлэг эдэбхитэдэй бэдэрэлгэ-шэнжэлгын ехэ хүдэлмэри хэһэнэй ашаар шэнээр зохёогдобо. 2016 онһоо хойшо ябуулагдаһан ажалай үрэ дүнгүүд тухай Буряад Уласай Үндэһэтэнэй музейн захиралай орлогшо, түүхын эрдэмэй дид-доктор, Баргажан аймагай Бархан нютагһаа гарбалтай Баир Гомбоевтой хөөрэлдэбэбди.
- Баргажан буряадай хубсаһа һэргээжэ, ехэ буян хуряаба гээшэт. Хэзээ, хэнэй үүсхэлээр энэ ажал эхилээ һэмта?
- 2016 ондо манай музейдэ буряад хубсаһанда зорюулагдаһан дүхэриг шэрээнүүд эмхидхэгдэһэн байна. Эхирэд-булагад, сонгоол-сартуул, хори, хонгоодор угсаатанай малгайһаа эхилээд, дэгэл, бүһэ, гутал болон зүүдхэлнүүдые музейнгээ жасаһаа гаргажа бүридхөөд, тус тустань харуулаабди. Түрүүшымнай дүхэриг шэрээ баргажан буряадай хубсаһанда зорюулагдаа. Теэд тон тэдэнэй гэхээр хубсаһан үгы шахуу байшоо. Юрэнхыдөө, баруун буряадайшье дэгэлнүүд үсөөн. XIX зуун жэлэй һүүл багаар Матвей Хангаловай үмдэжэ ябаһан тэрлиг бии. Үшөө эхэнэрэй хоёр-гурбан хубсаһан байна.
- Матвей Хангаловые булагад яһанай хүн байгаа гэхэ. Харин Баргажанай зониие эхирэдүүд гэдэг. Али эхирэдэйшье, булагадайшье хубсаһан тон адли гү?
- Матвей Хангалов мүнөөнэй Оһын аймагай Бэлшэр нютагһаа гарбалтай хүн байгаа. Тэндэ, үнэхөөрөөшье, булагад зон ажаһуудаг. Харин Баргажан голой буряадууд ехэнхидээ Дээдэ-Зүлхын тойрогһоо (удаань Хашагай аймаг болоһон) ерэһэн эхирэдүүд болоно. Эхирэд, булагадай хубсаһа тон адли гэжэ болохогүй, бага сага илгаатай. Эхирэд зон Зүлхэ мүрэн үгсэжэ, ой тайга руу ажаһууһан тула, богонишог хормойтой дэгэлнүүдые үмдэдэг байһан. Урдань эрэ, эмэгүй – бултадаа агнуури хэдэг байһанайнь гэршэ, эхэнэрнүүдэйнь хубсаһан бэлхүүһэн багтаа тэбхэрхэн түмэрнүүдээр шэмэглэгдэнхэй байдаг. Тэдэнь агнуурида ябахада, буу зэбсэгээ хабшуулжа ябахада таарамжатай аад, хамгаалгыншье үүргэ дүүргэдэг һэн ха.
- Мүнөөнэй Баргажан, Хурамхаан аймагуудта ажаһуужа байһан буряадууд Байгалай баруун эрьеһээ ерэһэн гэлсэдэгынь үнэн. Энэ түүхэ тодорхойлжо үгыт.
- Дээдэ-Зүлхэһөө нүүжэ ерэһэн эхирэдүүд тухай хэлэхэдэ, түрүүшынь бүлэг XVII зуун жэлэй һүүл багаар Байгалай мүльһэн дээгүүр гаража ерэһэн. “Буу зэбсэгшьегүйгөөр, нюсэгэн гараараа ан гүрөөһэ барихаар – аргагүй баян дайда байна!” – гэжэ нютагтаа үлэһэн аха дүүнэртээ дуулгаһыень, тэдэнь хойноһоонь гарахадаа, Байгал далайнгаа эрье зубшаад, Баргажан голойнгоо араар орожо ерээ. Мүн гурбадахи бүлэг зониинь мүнөөнэй Кабанскын аймагта 1850-1860-аад онуудта болоһон Сагаанай газар хүдэлэлтэһөө хохидоходоо, нүүжэ ерэһэн байдаг. Танай дурдагша хоёр аймагта мүнөө байһан зониие Баргажанай 8 эсэгэ гэдэг. Тэдэнэй дүрбэниинь эхирэд: һэнгэлдэр, шоно, абзай, баяндай, тэдээнһээ гадна хурамша булагад, галзууд, эмхэнүүд, сэгээнүүд гээд байха. Дүрбэн эхирэдһээ бусадынь өөр өөрын ёһо заншал, хубсаһа хунартай байһан юм ааб даа, гэбэшье мүнөө бултал Баргажан буряадбди гээд, нэгэн болоод ябанал даа.
- Танай музейдэ эмхидхэгдэһэн дүхэриг шэрээдэ бусая. Арад зон хэр эдэбхитэйгээр хабаадаа гээшэб?
Баргажан буряадай эрэ хүнэй дэгэл, малгай. Модельер Б. Митуповагай эскиз
- Арад зон аргагүй ехээр һонирхоо, эдэбхитэйгээр хабаадаа. Манай музейн жаса буряад хубсаһаар яһала баян гэжэ һанаад, бүридхэжэ эхилһыемнай, үнэн дээрээ тиимэ бэшэ байшоо. Заримдаа харуулаад орхихо зүйлнүүдэй үсөөн байхада, фото-зураг, ном һударнуудые дурадхажа һонирхуулдаг һэмди. Тиигэжэ баргажан буряадайнгаа хубсаһанай талаар мэдээсэл суглуулая, шэнжэлгэ хэе, һэргээе гэлсээд, олониитын ажал ябуулагша Анжелика Дымчикова, олзын хэрэг эрхилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Светлана Раднаева - бидэ гурбан хүсэ шадалаа, эрдэм мэдэсэеэ хамтаруулан хүдэлжэ эхилээ һэмди.
- Юрын арад зоной һанамжа хараалаа аабзат даа?
- Тиигэнгүй аргагүй. 2016 ондо Сагаалганай үеэр Хурамхаанай аймагта эрдэм шэнжэлгын хурал эмхидхээ һэмди. Улаан-Үдэһөө түүхэшэ эрдэмтэд, соёл урлалай һалбариин ажалшад, сэтгүүлшэд зорижо ошоод, элидхэлнүүдые хэһэн байна. Нютагайхидаймнай талаһаа Хурамхаанай дасанай шэрээтэ О.Н.Намжилов, уран зохёолшо, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Ж.М. Абзаев, ахамад үеын түлөөлэгшэд Д.С. Аюшиев, В.Б. Будаев, сэтгүүлшэн Е.В. Ширибон, БГУ-гай оюутан Б. Тинхалаев гэгшэд хабаадаа. Арад зоной һонирхол аргагүй ехээр татаһан энэ хуралда нютагаймнай 120-ёод хүн байгаа. “1930-аад онуудта үндэһэнэйнгөө дэгэл, малгай үмдэхэнь хорюултай болоһон ушарһаа Баргажан буряадай хубсаһан иигэжэ мартагдашоод байна, һэргээхэ хэрэгтэй!” – гэжэ тус үүсхэлнай нэгэн дуугаар дэмжэгдээ һэн. Удаань Улаан-Үдэ хотодо Баргажан, Хурамхаан нютагайхидай Сагаан һарын уулзалга Буряад драмын театрта болоходонь, тэндэ тусхай асуулта үнгэргөө һэмди. Эдэ бүхы ажалай дүнгөөр Баргажан буряадай заншалта хубсаһанһаа гадна, тэрэнэй түхэл маягаар шэнэ үеын эрилтэнүүдтэ таарама хубсаһа зохёохо шиидхэбэри абтаһан байна. Тиигэжэ энэ ажалдаа мэдээжэ уран зурааша-дизайнер, оёдолшон Баярма Митуповае урилгаар хабаадуулжа, түрүүшынгээ дүрбэн дэгэл оюулһан байнабди.
Баргажан буряадай эхэнэрэй уужа, малгай. Модельер Б. Митуповагай эскиз.
- Түүхэдэ орохо хэрэг бүтээбэ гээшэлта даа! Баргажанһаа гарбалтай мэдээжэ зон, гүрэн түрын, соёл урлалай ажал ябуулагшад һая болотор, хори буряадайнгаа дэгэлээр гоёдог һааб даа. Тэдэл нэн түрүүн урмашаа ёһотой...
- Тиигээ юм ааб даа. Баргажан буряадайнгаа хубсаһа һэргээхэ ажал эхилһэн сагһаамнай хойшо Арадай Хуралай гэшүүн Баир Гармаев туһаламжа үзүүлээ һэн. Тиигэжэ Баярма Митуповагай оёһон түрүүшын дүрбэн дэгэлэй нэгыень өөртөө зорюулжа оюулаа. Харин Баргажанай зарим хүнүүд хори буряадай хубсаһаар гоёдогынь ушар үндэһэтэй. Гол түлэб, галзууд угай зон энгэртэй дэгэл үмдэнэ, тэдэнэй нэгэн – Михаил Гомбоевич Елбонов.
- Баргажанай 8 эсэгын бүридэлдэ ородог галзууд, мүн Хориин 11 эсэгын галзууд хоёрнай нэгэ угай зон болоно гээшэ гү?
- Энээн тухай элдэб һанамжа бии. Зарим эрдэмтэд нэгэ үндэһэтэй зон гэхэ, нүгөө зариманиинь буруушааха. Юрэнхыдөө, галзууд уг Монголой баруун бэеһээ, Алтай уулын хормойһоо наашаа ерэһэн гэлсэдэг. Энээнэйнь гэршэ гэхэдэ, галзууд бөөнэрэй дурдалгада Алтай-Хүхы гэжэ хэлэгдэдэг юм. Гадна Хори буряадай дэгэл хубсаһанай нүлөө тухай хэлэхэ болоо һаа, бүри XIX зуун жэлһээ эхилжэ, Баргажан буряадууд хори зонтой харилсадаг байһан, тэдэнэй хубсаһанай зарим зүйлнүүдые дууряажа, өөһэдынхидөө нэбтэрүүлһэн байдаг. Бархан, Баян-Гол нютагуудай музейдэ хадагалагдажа байһан урданай хубсаһа харахада, XX зуун жэлэй эхин үедэ Баргажан буряадай үмэдхэлдэ ниитэ монгол хубсаһанай нүлөө ороһон байгаа.
- Баргажан буряадай дэгэлэй маягаар шэнэ үеын хубсаһа зохёогообди гэбэт. Энээн тухайгаа хөөрэжэ үгыт.
- Мүнөө үедэ урданай уламжалалта гуримаар оёгдоһон хубсаһа үдэр бүри үмдөөд ябаха аргагүйбди гэжэ ойлгосотой. Тиимэһээ Баргажан буряадай заншалта дэгэлэй маяг оруулһан аад, шэнэ үеын түхэлтэй хубсаһа зохёожо, залуушуулдаа дурадхая гэлсээ һэмди. Тиигэжэ модельер Шидэ Найдановада хандажа зуруулаалди даа.
Модельер Ш. Найданова. Баргажан буряадай заншалта хубсаһанай маягаар мүнөө үеын гоёл зохёобо
- Дэгэл гээшые зүү баряад лэ оёжорхихо юумэн бэшэ ха юм даа. Угайдхадаа, Баргажан буряадууд үндэһэн хубсаһаяа урлаха заншалаа огто алдаад байһанаа, мүнөөл һэргээжэ байна ха юм. Тиимэһээ Баргажан буряадай дэгэл оёхо зониие тусхайтаар һургаха хэрэгтэй болоно. Тиимэ гү?
- Зүб лэ даа. Дүхэриг шэрээнүүдые эмхидхэхэдээ, оёдолшодто зорюулжа, тусхай хэшээлнүүдые үнгэргөө һэмди. Теэд хүсэлэй байбал, хүсэ шадал олдохо гэдэг ёһоор, мүнөө баргажан буряадууднай зураг юумэ шэнжэлжэ байгаад, дэгэлнүүдээ оёжо эхилээл даа. Нютагаймнай соёлшод, дуу хатарай бүлгэмүүд булта баргажан буряадайнгаа заншалта хубсаһатай боложо байна.
- Мүнөө Сагаалган ойртожо, оёдолшод унтаха нойргүй урлажа байгаа ёһотой...
- Нээрээл тиигэһэн байха. Сагаалган дүтэлжэ, хаа-хаанагүй баярай хэмжээ ябуулганууд болохо гэжэ байна. Буряад оронойнгоо арад зониие гарахаяа байһан гахай жэлээр амаршалга хүргэн, дэгэл малгайгаа үмдэжэ, үбгэдтэ бэлэгтэй, үхибүүдтэ үреэлтэй, дэлгэр һайханаар сагаалаарайгты гэжэ хүсэнэб.
- Һайнта даа, Баир Цыремпилович. Һонирхолтой хөөрөө дэлгэһэндэтнай баяр хүргэнэбди, хэжэ байһан ажалдатнай амжалта хүсэнэбди!