​​Баргажан буряадай гоёл

Баргажан буряадай хубсаһа һэргээгшэд

Буряад арадай бүридэлдэ ородог сонгоол-сартуул, эхирэд-булагад, хонгоодоршье угсаатан һая болотор, хори буряа­дайнгаал энгэртэй дэгэлээр гоёдог байһан гээд мэ­дээжэ. Һүүлэй үедэл газар газарай, нютаг нютагай буряадууд үндэһэн хубсаһа хунараа, хэлэ яряагаашье һэргээхэ ажал эршэмтэйгээр ябуулдаг болонхой. Баргажан буряадай дэ­гэлэй ямар байһаниинь огто мартагдаад байһан аад, бүлэг эдэбхитэдэй бэ­дэрэлгэ-шэнжэлгын ехэ хүдэлмэри хэһэнэй ашаар шэнээр зохёогдобо. 2016 онһоо хойшо ябуулагдаһан ажалай үрэ дүнгүүд тухай Буряад Уласай Үндэһэтэнэй музейн захиралай орлог­шо, түүхын эрдэмэй дид-доктор, Баргажан аймагай Бархан нютагһаа гарбал­тай Баир Гомбоевтой хөөрэлдэбэбди.

- Баргажан буряадай хубсаһа һэргээжэ, ехэ буян хуряаба гээшэт. Хэзээ, хэ­нэй үүсхэлээр энэ ажал эхилээ һэмта?

- 2016 ондо манай му­зейдэ буряад хубсаһанда зорюулагдаһан дүхэриг шэрээнүүд эмхидхэгдэһэн байна. Эхирэд-булагад, сон­гоол-сартуул, хори, хонгоо­дор угсаатанай малгайһаа эхилээд, дэгэл, бүһэ, гутал болон зүүдхэлнүүдые му­зейнгээ жасаһаа гаргажа бүридхөөд, тус тустань харуулаабди. Түрүүшымнай дүхэриг шэрээ баргажан бу­ряадай хубсаһанда зорюулаг­даа. Теэд тон тэдэнэй гэхээр хубсаһан үгы шахуу байшоо. Юрэнхыдөө, баруун буряа­дайшье дэгэлнүүд үсөөн. XIX зуун жэлэй һүүл багаар Матвей Хангаловай үмдэжэ ябаһан тэрлиг бии. Үшөө эхэ­нэрэй хоёр-гурбан хубсаһан байна.

- Матвей Хангаловые булагад яһанай хүн байгаа гэхэ. Харин Баргажанай зо­ниие эхирэдүүд гэдэг. Али эхирэдэйшье, булагадай­шье хубсаһан тон адли гү?

- Матвей Хангалов мүнөөнэй Оһын аймагай Бэлшэр нютагһаа гарбалтай хүн бай­гаа. Тэндэ, үнэхөөрөөшье, бу­лагад зон ажаһуудаг. Харин Баргажан голой буряадууд ехэнхидээ Дээдэ-Зүлхын тойрогһоо (удаань Хашагай аймаг болоһон) ерэһэн эхирэдүүд болоно. Эхирэд, булагадай хубсаһа тон адли гэжэ болохогүй, бага сага илгаатай. Эхирэд зон Зүлхэ мүрэн үгсэжэ, ой тайга руу ажаһууһан тула, богонишог хормойтой дэгэлнүүдые үмдэдэг байһан. Урдань эрэ, эмэгүй – бултадаа аг­нуури хэдэг байһанайнь гэршэ, эхэнэрнүүдэйнь хубсаһан бэлхүүһэн багтаа тэбхэрхэн түмэрнүүдээр шэмэглэгдэнхэй байдаг. Тэдэнь агнуурида ябахада, буу зэб­сэгээ хабшуулжа ябахада таарамжатай аад, хамгаалгын­шье үүргэ дүүргэдэг һэн ха.

- Мүнөөнэй Баргажан, Хурамхаан аймагуудта ажаһуужа байһан буряадууд Байгалай баруун эрьеһээ ерэһэн гэлсэдэгынь үнэн. Энэ түүхэ тодорхойлжо үгыт.

- Дээдэ-Зүлхэһөө нүүжэ ерэһэн эхирэдүүд тухай хэ­лэхэдэ, түрүүшынь бүлэг XVII зуун жэлэй һүүл ба­гаар Байгалай мүльһэн дээгүүр гаража ерэһэн. “Буу зэбсэгшьегүйгөөр, нюсэгэн гараараа ан гүрөөһэ барихаар – аргагүй баян дайда бай­на!” – гэжэ нютагтаа үлэһэн аха дүүнэртээ дуулгаһыень, тэдэнь хойноһоонь гараха­даа, Байгал далайнгаа эрье зубшаад, Баргажан голойн­гоо араар орожо ерээ. Мүн гурбадахи бүлэг зониинь мүнөөнэй Кабанскын аймагта 1850-1860-аад онууд­та болоһон Сагаанай газар хүдэлэлтэһөө хохидоходоо, нүүжэ ерэһэн байдаг. Та­най дурдагша хоёр аймаг­та мүнөө байһан зониие Баргажанай 8 эсэгэ гэдэг. Тэдэнэй дүрбэниинь эхи­рэд: һэнгэлдэр, шоно, аб­зай, баяндай, тэдээнһээ гадна хурамша булагад, гал­зууд, эмхэнүүд, сэгээнүүд гээд байха. Дүрбэн эхирэдһээ бусадынь өөр өөрын ёһо заншал, хубсаһа хунартай байһан юм ааб даа, гэбэшье мүнөө бултал Баргажан бу­ряадбди гээд, нэгэн болоод ябанал даа.

- Танай музейдэ эмхидхэгдэһэн дүхэриг шэрээдэ бусая. Арад зон хэр эдэбхи­тэйгээр хабаадаа гээшэб?

Баргажан буряадай эрэ хүнэй дэгэл, малгай. Модельер Б. Митуповагай эскиз

- Арад зон аргагүй ехээр һонирхоо, эдэбхитэйгээр ха­баадаа. Манай музейн жаса буряад хубсаһаар яһала баян гэжэ һанаад, бүридхэжэ эхилһыемнай, үнэн дээрээ тиимэ бэшэ байшоо. За­римдаа харуулаад орхихо зүйлнүүдэй үсөөн байхада, фото-зураг, ном һударнуудые дурадхажа һонирхуулдаг һэмди. Тиигэжэ баргажан буряадайнгаа хубсаһанай талаар мэдээсэл суглуулая, шэнжэлгэ хэе, һэргээе гэл­сээд, олониитын ажал ябуулагша Анжелика Дымчико­ва, олзын хэрэг эрхилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Светлана Раднаева - бидэ гурбан хүсэ шадалаа, эрдэм мэдэсэеэ хамтаруулан хүдэлжэ эхилээ һэмди.

- Юрын арад зоной һанамжа хараалаа аабзат даа?

- Тиигэнгүй аргагүй. 2016 ондо Сагаалганай үеэр Ху­рамхаанай аймагта эрдэм шэнжэлгын хурал эмхид­хээ һэмди. Улаан-Үдэһөө түүхэшэ эрдэмтэд, соёл ур­лалай һалбариин ажалшад, сэтгүүлшэд зорижо ошоод, элидхэлнүүдые хэһэн байна. Нютагайхидаймнай талаһаа Хурамхаанай дасанай шэ­рээтэ О.Н.Намжилов, уран зохёолшо, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Ж.М. Абзаев, ахамад үеын түлөөлэгшэд Д.С. Аюшиев, В.Б. Будаев, сэтгүүлшэн Е.В. Ширибон, БГУ-гай оюутан Б. Тинха­лаев гэгшэд хабаадаа. Арад зоной һонирхол аргагүй ехээр татаһан энэ хуралда нютагаймнай 120-ёод хүн байгаа. “1930-аад онуудта үндэһэнэйнгөө дэгэл, мал­гай үмдэхэнь хорюултай болоһон ушарһаа Барга­жан буряадай хубсаһан ии­гэжэ мартагдашоод байна, һэргээхэ хэрэгтэй!” – гэжэ тус үүсхэлнай нэгэн дуугаар дэмжэгдээ һэн. Удаань Улаан-Үдэ хотодо Барга­жан, Хурамхаан нютагайхи­дай Сагаан һарын уулзал­га Буряад драмын театрта болоходонь, тэндэ тусхай асуулта үнгэргөө һэмди. Эдэ бүхы ажалай дүнгөөр Баргажан буряадай заншал­та хубсаһанһаа гадна, тэ­рэнэй түхэл маягаар шэнэ үеын эрилтэнүүдтэ таарама хубсаһа зохёохо шиидхэбэри абтаһан байна. Тиигэжэ энэ ажалдаа мэдээжэ уран зурааша-дизайнер, оёдолшон Баярма Митуповае урилгаар хабаадуулжа, түрүүшынгээ дүрбэн дэгэл оюулһан бай­набди.

Баргажан буряадай эхэнэрэй уужа, малгай. Модельер Б. Митуповагай эскиз.

- Түүхэдэ орохо хэрэг бүтээбэ гээшэлта даа! Баргажанһаа гарбалтай мэдээжэ зон, гүрэн түрын, соёл урлалай ажал ябуу­лагшад һая болотор, хори буряадайнгаа дэгэлээр го­ёдог һааб даа. Тэдэл нэн түрүүн урмашаа ёһотой...

- Тиигээ юм ааб даа. Бар­гажан буряадайнгаа хубсаһа һэргээхэ ажал эхилһэн сагһаамнай хойшо Арадай Хуралай гэшүүн Баир Гарма­ев туһаламжа үзүүлээ һэн. Тиигэжэ Баярма Митупова­гай оёһон түрүүшын дүрбэн дэгэлэй нэгыень өөртөө зо­рюулжа оюулаа. Харин Бар­гажанай зарим хүнүүд хори буряадай хубсаһаар гоёдо­гынь ушар үндэһэтэй. Гол түлэб, галзууд угай зон эн­гэртэй дэгэл үмдэнэ, тэдэ­нэй нэгэн – Михаил Гомбое­вич Елбонов.

- Баргажанай 8 эсэгын бүридэлдэ ородог галзууд, мүн Хориин 11 эсэгын гал­зууд хоёрнай нэгэ угай зон болоно гээшэ гү?

- Энээн тухай элдэб һанамжа бии. Зарим эрдэм­тэд нэгэ үндэһэтэй зон гэхэ, нүгөө зариманиинь буруу­шааха. Юрэнхыдөө, галзууд уг Монголой баруун бэеһээ, Алтай уулын хормойһоо наашаа ерэһэн гэлсэдэг. Энээ­нэйнь гэршэ гэхэдэ, гал­зууд бөөнэрэй дурдалгада Алтай-Хүхы гэжэ хэлэгдэдэг юм. Гадна Хори буряадай дэгэл хубсаһанай нүлөө ту­хай хэлэхэ болоо һаа, бүри XIX зуун жэлһээ эхилжэ, Баргажан буряадууд хори зонтой харилсадаг байһан, тэдэнэй хубсаһанай за­рим зүйлнүүдые дууряажа, өөһэдынхидөө нэбтэрүүлһэн байдаг. Бархан, Баян-Гол нютагуудай музейдэ хада­галагдажа байһан урданай хубсаһа харахада, XX зуун жэлэй эхин үедэ Баргажан буряадай үмэдхэлдэ ниитэ монгол хубсаһанай нүлөө ороһон байгаа.

- Баргажан буряадай дэ­гэлэй маягаар шэнэ үеын хубсаһа зохёогообди гэбэт. Энээн тухайгаа хөөрэжэ үгыт.

- Мүнөө үедэ урданай уламжалалта гуримаар оёгдоһон хубсаһа үдэр бүри үмдөөд ябаха аргагүйбди гэжэ ойлгосотой. Тиимэһээ Баргажан буряадай заншал­та дэгэлэй маяг оруулһан аад, шэнэ үеын түхэлтэй хубсаһа зохёожо, залуушуул­даа дурадхая гэлсээ һэмди. Тиигэжэ модельер Шидэ Найдановада хандажа зуруу­лаалди даа.

Модельер Ш. Найданова. Баргажан буряадай заншалта хубсаһанай маягаар мүнөө үеын гоёл зохёобо

- Дэгэл гээшые зүү ба­ряад лэ оёжорхихо юумэн бэшэ ха юм даа. Угайдха­даа, Баргажан буряадууд үндэһэн хубсаһаяа урла­ха заншалаа огто алдаад байһанаа, мүнөөл һэргээжэ байна ха юм. Тиимэһээ Бар­гажан буряадай дэгэл оёхо зониие тусхайтаар һургаха хэрэгтэй болоно. Тиимэ гү?

- Зүб лэ даа. Дүхэриг шэрээнүүдые эмхидхэхэдээ, оёдолшодто зорюулжа, тус­хай хэшээлнүүдые үнгэргөө һэмди. Теэд хүсэлэй байбал, хүсэ шадал олдохо гэдэг ёһоор, мүнөө баргажан бу­ряадууднай зураг юумэ шэн­жэлжэ байгаад, дэгэлнүүдээ оёжо эхилээл даа. Нютагайм­най соёлшод, дуу хатарай бүлгэмүүд булта баргажан буряадайнгаа заншалта хубсаһатай боложо байна.

- Мүнөө Сагаалган ойр­тожо, оёдолшод унтаха нойргүй урлажа байгаа ёһотой...

- Нээрээл тиигэһэн бай­ха. Сагаалган дүтэлжэ, хаа-хаанагүй баярай хэмжээ ябуулганууд болохо гэжэ байна. Буряад оронойнгоо арад зониие гарахаяа байһан гахай жэлээр амаршалга хүргэн, дэгэл малгайгаа үмдэжэ, үбгэдтэ бэлэгтэй, үхибүүдтэ үреэлтэй, дэлгэр һайханаар сагаалаарайгты гэжэ хүсэнэб.

- Һайнта даа, Баир Цы­ремпилович. Һонирхолтой хөөрөө дэлгэһэндэтнай баяр хүргэнэбди, хэжэ байһан ажалдатнай ам­жалта хүсэнэбди!