​​Шагай наадан тухай ном нара хараба

Эхин ангиин багшаар аяар 37 жэлэй туршада Ивал­гын аймагай Хурамшын дунда һургуулида хүдэлһэн, мүнөө хажуудахи Кокорино һууринда ажаһуудаг Аюшеева Цырже-Мэдэг Баяртуевнагай “Шагай наадан” гэһэн аргагүй зохидхон ном нара хараба.

Нохой, Гахай хоёр жэ­лэй һэлгээн соогуур Ивал­га аймагай номой сан­да һонирхолтой, гүнзэгы удха шанартай презентаци үнгэрбэ. Буряад арадайн­гаа ёһо заншалнуудые хүндэлдэг, арад зондоо, үхи хүүгэдтээ дамжуулха арю­ун бодолтой зон багшые дэмжэхэеэ ерээ. Илангаяа энэ номойнь хуудаһануудта “хабшуулдаһан” зон хажуу талада “хялайжа зогсонгүй”, үбэлэй хүйтэнһөө айнгүй, булта суглараа.

Цырже-Мэдэг Баяртуевна тэбхэр 60 жэлэй саана хэбэд номхон Хэжэнгын Могсохон нютагта үнэр баян бүлэдэ мүндэлһэн юм. Анханһаа абьяастай, шүлэг дуунда ду­ратайхан, илдам зөөлэхэн абаритай, мэшэеэһэн ша­райтай басаган Буряадай үндэһэтэнэй 1-дэхи ин­тернат һургуули дүүргээд, багшанарай училищи эр­химээр түгэсхөө һэн. Ажал­да гарахатаяа адли алишье талаараа дутуугүй дүүрэн, бэрхэ басаган 1978 ондо Хурамшын хүбүүнтэй хуби заяагаа ниилүүлжэ, гулам­тынгаа нангин гал носооһон түүхэтэй. Инаг хайрата Доржо Цырендоржиевич нүхэртэеэ бүхы наһаараа ну­урай хоёр хун шубууд шэнге­эр ханилжа, 4 үхибүүдэйнгээ, 9 аша зээнэрэйнгээ гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргөө.

Цырже-Мэдэг Баярту­евна эхин ангиин багшаар таһалгаряагүй хүдэлхэдөө, аяар 10 үеынхидые һургажа гаргаһан габьяатай. Засагай дээдын зургаанһаа абажа боломоор шагналнуудые хуу абанхай. Буряад орондоо мэдээжэ болонхой.

Номтой танилсалгын үдэшэ ехэ зохидоор үнгэрөө. Тусхай стенд табигданхай, сэнхир экранаар наадануу­дынь харуулагдана, шэрээ дээгүүр олон-олон шагайну­уд дэлгээтэй. Хүнүүд харба­на, шүүрэнэ, ёрхо харбаад­шье туршана. Зон ехэ олон байгаа.

Номыень хэблэлдэ бэлдэлсэһэн зониие нэрлэхэ шухала. Эдэмнай Сима Цы­реторовна Дашицыренова, Тамара Цыреторовна Жапо­ва болон Марина Чимитовна Аюшеева болоно. Тиихэдэ ходол сугтаа ябадаг, “татаашье һаа, таһаршагүй” хайра­та Доржо Цырендоржиеви­чай үетэн нүхэд, холо ойрын түрэлнүүд, “Нэгэдхэл” гэжэ шагай нааданда дуратайшу­улай эблэлэй гэшүүд олон аймаг нютагуудһаа зорижо ерээ.

Цырже-Мэдэг Баяртуев­на мүнөө үедэ олон зоной орой болонхой, шагай на­ада эмхидхэгшэдэй нэгэн, үүдхэгшэ, нэбтэрүүлэгшэ юм. Буряад Уласайнгаа бүхы ехэ һайндэрнүүдтэ шагайн талаар ударидагша болохоһоо гадна уласхоо­рондын “Алтарганада” аха­лагша шүүгшэ болодог.

2018 ондо Буряад Уласаа түлөөлжэ, Москва хотодо Федерациин Зүблэлдэ хоюу­лан шагай наадаяа харуулжа, олон зоной һайшаал маг­таалда хүртэжэ, Валентина Матвиенкодэ арадайнгаа энэ наадан тухай хөөрэжэ, сэнхир хадагаар золгохо за­яатай байгаабди.

Олон жэлэй туршада суглуулһан, эблүүлһэн ма­териалаа нэгэдүүлжэ, ном гаргаба гээшэл даа. Тэрэнь алтанһаа сэнтэй зөөри бо­ложо, үргэн Буряад орон со­огуураа тараба. Уласаймнай гүрэнэй хоёр хэлэн дээрэ тэг­шэ бэшээтэй. 20 гаран мэдэ­эжэ наадан тухай хэнэйшье ойлгохоор юрын хэлэн дэ­эрэ бэшээтэй. Ехэ зохидоор тайлбарилагданхай: шагайн онсо янзанууд, хэлбэринүүд, зүйлнүүд ямар удхатайб – хуу гоё гэгшын зурагуу­даар харуулагданхай. Энэ наадан тухай домогто ушар­нуудай оруулагдаһаниинь һайшаалтай. Хакас, Хальмаг, Тува, Монголдо хүгжэнги адлирхуу нааданууд тухай мэдээнүүдшье бии. Гадна табан хушуун малда хаба­атай үреэлнүүд, шүлэгүүд үгтэнхэй. Олон тоото гэрэл зурагууд түүхын гэршэ бо­лонхой. Нэгэ үгөөр, ехэ гоё, туһатай, хэрэгтэй ном боло­ол даа.

Эрдэни-Дара ДОРЖИЕВАГАЙ гэрэл зурагууд

Эрдэни-Дара Доржиева