​​Таһалдалгүй зайн гал – гол зорилгомнай

Максим Человечкин

Гусиноозёрскын ГРЭС Буряад Уласые зайн галай элшэ хүсөөр бүрин хангадаг юм. Бүхы элшэ хүсэнэй 90 хубинь энэ ажахын, тиимэһээ иимэ томо ондоо ажахы манай улас дотор үгы. Юрын үгөөр хэлэбэл, Буряад Уласай 10 лампочкануудай 9-ыень Гусиноозёрскын ГРЭС аһаана. Һаяшаг ГРЭС-эй захирал Максим Человечкин олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй түлөөлэгшэдтэй уулзажа, ажахынгаа мүнөө үеын байдал­тай танилсуулжа, табиһан асуудалнуудта харюусаба.

- Максим Юрьевич, зайн гал үйлэдбэрилдэг асари томо ажахымнай байдал мүнөө хэр гээ­шэб?

- 2017 оной ажаябуулгатай жэ­шэбэл, Гусиноозёрскын ГРЭС ба­гашагаар зайн гал үйлэдбэрилһэн байна. Тиихэдээ 42 жэлэй туршада эгээл ехэ дүн харуулаа һэн: 5,5 мил­лиард мегаватт. Харин мүнөө жэл бага доошолуулһан шалтаг гэхэдэ, Эрхүүгэй зайн галай бүридхэлэй ЛЭП утаһануудые болон холбооной сор­гонуудые заһабарилһанһаа дулды­даа. Тиигэжэ үнгэрһэн 2018 ондо 5,08 миллиард мегаватт үйлэдбэрилһэн. Харин дулаанай элшэ 2 хубяар ехые ашаглаа. Энэнь хадаа дулаагаар хан­гуулдаг эмхинүүдэй, гэр байрануудай олон болоһонһоо дулдыдадаг. 23 мянган ажаһуугшадтай Гусиноо­зёрск хотые бүрин хангана. Ду­лаанай элшэ ехээр хэрэглэдэг томо ажахы­нууд Гусиноозёрск хотодо үгы. Эндэ баригдажа байһан теплицэнүүдые дулаагаар хангахабди гэжэ найдаа бэлэйбди. Теэд эдэ үмсын ажахыну­уд мүнгэ зөөриеэ алмалжа, өөрын котельнинүүдые түлэнэ. Бүхы хотые хангахадаа, 50 ГКал гаргашалнабди, харин эдэ теплицэнүүдые хангабал, үшөө 30 ГКкал үгэхэбди гэжэ һанаа һэмди. Тэрэмнайшье болобогүй. Үбэлэй сагта дулаан байхада, баһал багаар дулаанай элшэ хэрэглэнэ.

Түсэблэгдэһэн хэмжээгээр үй- лэдбэриин түхеэрэлгэнүүд заһабарилагдана. Хоёрдохи энергоблок заһабарилгын хэрэгтэ бүхыдөө 79 сая түхэриг гаргашалагдаа. Иимэ хэмжээнэй заһабарилга түрүүшын- хиеэ хэгдэбэ. Манай бүхы зорилго - оһолто ушаргүйгөөр зайн галаар хангаха.

- Зайн гал бии болгодог ажахы хадаа оршон тойронхи байгаали­даа хорото нүлөө үзүүлжэл байгаа ёһотой. Байгаали аршалха талаар ямар хэмжээнүүдые абадаг гээ­шэбта?

- Байгал далайтай хадаа, оршон тойронхи байгаалидаа нангин хан­дасатай байха гэжэ оролдонобди. Зүб даа, бүдүүн соргонуудһаа утаан пашхажал байна, таанар харанат. Би һаяхан үглөөгүүр Улаан-Үдэ хүрэжэ ерээб. Гэр байрануудай түлиһэн хүхэ-хара утаанһаа хото хүсэд харагданагүй. Хүн зоной ажаһуудаг модон гэрнүүдтэ утаа арилгадаг, ага­ар сэбэрлэдэг түхеэрэлгэнүүд үгы ха юм даа. Харин манай ажахыда 99,95 хубяар газ сэбэрлэхэ түхеэрэлгэ бии. Энэ өөдөө хаягдажа байһан утаанай ехэнхинь уурал ха юм. Удаахан ада­глаа һаатнай, тэрэ утаантнай агаар­та үгы болошодог. Харин хорото ута­ан һаа, удаан саг соо байжал байха һэн бэзэ.

Манай ажахын үлэгдэл, уһанай хэрэглэлгые үе болоод лэ, олон эмхинүүд шалгажа байдаг. Тэдэнэй шалгалтын дүнгөөр, уһанай бүридэл һэлгэгдэдэггүй, зарим ушарта уһанай ногооной һалбаралга нэгэ бага хубилна - энэшье байгаалиин үзэгдэлэй эрьесээр ааб даа. Уһан соо бии болодог спирогира хадаа бидэ­нэй үдэр бүриин байдалдаа хэрэ­глэдэг химиһээ эхитэй. Аяга табагаа угаадаг, хубсаһаа угаадаг элдэб хи­мическэ холисонуудые хэрэглэнэб­ди. Тэдэнэй нүлөөһөө уһан соо замаг (водоросль) бии болоно гэжэ эрдэм­тэд гэршэлэнхэй. Галуута нуурта энэ уһанай ургамал олошоронхой, ехэнхидээ Галуута нуур гэһэн тосхо­ной талаһаа үдэнэ. Тэндэ сэбэрлэл­гын түхеэрэлгэнүүд үгы ха юм. Ха­рин Гусиноозёрскын талаһаа сэбэр, юундэб гэхэдэ, манай станци бул­тыень ходо сэбэрлэжэл, ариг сэбэр байдал сахижал байдаг гээшэ. Мүнөө манай нуур бузартаа гэжэ хэлэхэ аргагүйб, сэбэр лэ! Гансал загаһанай байдал һанаа зобоомоор. Европодо мүнөө сагта гүльмөөр хэншье загаһа баридаггүй - хууляар хоригдонхой. Харин манай нуурта гүльмөөр бүхы уһанай зай татаатай. Энээниие хори­бол, загаһан үдэхэ һэн. Һайн дуранай загаһашад хахууляар барижа байха ха юм. Хэрбэеэ Байгал далайн эрье­дэ ажаһуудаг зон загаһаар ажами­дардаг һаань, манай Галуута нуурай загаһа олзолхые гуримшуулбал, хүн зон ондоо юумээр ажамидархал ха юм.

Үнгэрһэн 2018 оной турша­да байгаали хамгаалгын талаар түсэблэгдэһэн хэмжээнүүд саг соонь эмхидхэгдээ. Энэ хэрэгтэ Гусиноо­зёрскын ГРЭС хадаа 26,8 сая түхэриг гаргашалаа. Бүхы үлдэсэ, хаядаһа, хорото бодосуудые сэбэрлэдэг, арю­удхадаг түхеэрэлгэнүүд хэм соогоо ажалладаг, уһа голой ариг сэбэр байдал сахигдажа, уһанай бүридэл хинан шалгагдажа байдаг. 2018 ондо 50 мянган һалбарга загаһанай түрьһэнүүдые Галуута нуур руу та­бяабди. Тиигэжэ оршон тойронхи байгаалидаа хорогүй хандасатай үйлэдбэри эрхилнэбди.

- Галуута нуурай уһа ажахынгаа үйлэдбэридэ хэрэглэнэ ха юмта. Уһа хэрэглэлгын талаар байдал хэр гээшэб?

- Уһа хэрэглэлгээр хүшэр асуу­далнууд тобойн гарадаг. Станциин хэрэглэдэг уһан жэл соо аяар 500 сая түхэригэй гаргашатай. Үйлэдбэриин хүдэлөөн соо нуурай уһан 7 мину­тын туршада эрьелдэн хэрэглэгдээд лэ, һөөргэнь табигдадаг. Томо гэг­шын конденсат соо 20 мянгаад ба­гахан трубканууд ямар нэгэ хүсэнэй, химиин нүлөө уһанда үгэдэггүй, ган­сал 6-7 градус хүрэтэр халаагдаад лэ, загаһанай юртэмсэ руу табигдана. Тиимэл хадань загаһа олошоруул­хын ажал ябуулнабди.

Зүгөөр уһанай түлөө түлбэриин үнэ сэн манай гүрэн соо хэмһээ үлүү ехэ. Зайн гал үйлэдбэрилдэг Эрхүү можын эмхинүүд уһанай түлөө 2,34 дахин манһаа багые түлэдэг. Жэ­шээнь, дэлгүүр дээрэ хүлһэлһэнэй түлөө нэгэ наймаашан 2 түхэриг түлэнэ, нүгөөдэнь - аяар 5 түхэриг. Зүгөөр үйлэдбэрилһэн зүйлөө тон адли сэнгээр наймаална. Энэ байдал һаяын сагта заатагүй зүбшэлсэн ши­идхэгдэхээр болонхой. Иимэ үндэр сэн станциин ажаябуулгада гарза оруулна ха юм даа.

- Максим Юрьевич, та ехэ һонин обогтой байнат. Уг унгитнай хаа­нахи гээшэб? Буряад орон, танай һанамжаар, ямар байнаб?

- Кемеровскэ можын Тисульска аймагай Тамбар тосхондо түрэһэмби. Хара багаһаа хүдөөгэй ажалда дадан­хайб. Манай тэндэ хартаабхын ного­ониинь хоёр метр үндэртэй болодог - һайн хүрьһэтэй тула одоо ехээр ургадаг һэн. Новосибирскын дээдэ һургуули дүүргэһээр, Красноярскын хизаарай Шарыпово гэһэн хотын ГРЭС-тэ 21 жэлэй туршада ажалла­аб. Манай станцитай жэшэхээр бэшэ, асари томо ажахы юм. Тэндэ орлогшо захиралаар ажаллажа байхадамни, намайе Буряад Улас руу эльгээгээ. Буряад орон намда ехэ һайшаагдаа. Ямар һайхан сагаан сэдьхэлтэй хүн зон ажаһуудаг гээшэб. Жэшээнь, ма­най дасанай Баясхалан лама. Иимэ сагаан һайхан, дэлгэр сэдьхэлтэй хүнтэй би түрүүшынхиеэ ушарааб. Гүн сэдьхэлтэй, һайхан бодолну­удтай хүнтэй нүхэсэжэ, харилсажа байхадаа, сэдьхэлээрээ амардагби. Гайхамшаг үзэсхэлэн һайхан байгаа­литай Буряад орон.

Тамираар бэеэ һоридогби. Нүхэд- тэеэ Мурино гэһэн урасхал ехэтэй мүрэниие гаталан гара­абди. Хоёр үдэр ой модо­ор ябахадам, боргооһон, һоно, батаганаан үгы ша­хуу байгаа. Ехэ аятай га­зар байна. Өөрөө хадатай газарта үндыһэн хадаа, хада өөдөө абиран гараха дуратайб. Алтайн хиза­арта Белуха гэһэн 4345 метр үндэртэй хада бии. Энэ хадаа Баруун Саяанай эгээл үндэр газар. Тэрээн өөдэ абирхада, тон хэсүү. Нүхэдтэеэ бидэ Зүүн Сая­анай эгээл үндэр Мүнхэ- Һарьдаг уула өөдэ абиржа гараабди. Энэ хада 3495 метр үндэртэй. Арба ми­нутын туршада үндэр орьёл дээрэ зогсооб. Хүйтэн байгаа, гэбэшье “Интер-РАО” ажалайнгаа һүлдэ тэмдэг – туг намил­зуулааб. Хүгшэн абамни Бооржо нютагһаа уг гар­балтай. Тиимэһээ Буря­ад орондо хабаатайл хүн байнаб.

- Максим Юрьевич! Һайнта даа, ажалдатнай амжалта хүсэе!

Солбон АЮШИЕВАЙ гэрэл зурагууд