Алтан дэлхэйн шарайда
Арюун байдал бүтээжэ,
Арбан сагаан буянай
Арбан хэшэг дэлгээнэ.
1919 ондо арамнайлагдаhан Джарун Хашорай субарга 1937 ондо тэhэлэгдэhэн, бута сохигдоhон. 1990-ээд онуудhаа эхилжэ, Хэжэнгын буддын шажантанай үүсхэлээр Джарун Хашорайнгаа субарга шэнээр бариха тухай хөөрэлдөөнүүд гарадаг болобо.
2000 ондо Хэжэнгын дасанай шэрээтэ ламаар hунгагдаhан Цыван Ширапович Фёдоров – Еши-Содбо ламхай түрүүтэй барилга эхилhэн юм. Арад зоной хүсөөр хоёр жэл соо субарга бодхоогдоо бэлэй. Тэрэ сагуудай аймагай хүтэлбэрилэгшэд: Илья Эрдынеев (РСУ), Мүнхэ-Булад Дондоков (РЭС), Базар Пинтаев (ДРСУ), Дашанамжал Эрдынеев (ЖКХ), Владимир Ямпилов (МУП ЖКХ), Цыбан Базаров (аграрна лицей) машина, техникэеэ үгэжэ, хүн зоноо хүдэлгэжэ, ехэ туhа хээ бэлэй.
Томоотой, hайн зантай, мэргэжэл ехэтэй хүтэлбэрилэгшэ Дамба Абидуевич Жанаевай ударидалга доро Хэжэнгын хүбүүд амжалтатай хүдэлжэ гараа. Эдэ хэд бэ гэбэл: Геннадий ба Лубсан Дубшановууд, Цырендондог Цыбенов, Бата ба Батор Жигмитовүүд, Владимир Жанчиков, Цырендоржо Доржиев, Найдан Балданов, Батор Генинов, Бадма Молонов.
Ламанар Зунды Бальжинимаев, Дамдин Санжижапов гэгшэд ехэ ажал хээ. Энэдхэгһээ, Түбэдhөө «Ганжуур», «Данжуур», алта мүнгэ, шэрэ асараа. Хори, Ярууна, Бадаар Маани сахяа, тэндэхи зонhоо субаргын барилгада мүнгэн үргэгдөө. Еши-Содбо лама барилгын бүхы хэрэгтэ зоригтойгоор хүдэлжэ гараа, габьяань тон ехэ.
Эмхидхэлэй хорооной гэшүүд Балдандоржо Рыбдылов, Дугаржаб Баяртуев, тиихэдэ аймагай засаг дарга байһан Баянжаргал Шаралдаев ехэ туhа хэhэн зон гээшэ.
Субаргын орёо ажал, гоёолто Балдан Лыксыков, Самбу Санжиев, Цыбан Цыванов, Владимир Балдуев, Галсан Шадраев гэгшэд бүтээгээ. Хэhэн бүтээлнүүдынь гэхэдэ: дүрбэн зүг тээшэ хараhан «Буддын нятанууд», найман арсалан субаргын ханаhаа гаража байhан харуулшад шэнгеэр үзэгдэнэ.
Субаргын барилгада бүхы Хэжэнгын зон арга шадалаараа туhалаа. Ушхайтын олзын хэрэг эрхилэгшэ Рампиловтанай гэр бүлэ үдэр бүри барилгашадта эдеэ хүнэhыень үгэжэ байгаа.
2001 оной октябриин 14-дэ Еши-Лодой римбүүшэ морилжо, Джарун Хашорай субаргын арамнай үнгэргөө. Тэрэ үдэр Хэжэнгэ аймагай байгуулагдаһаар 60 жэлэй ойн баяр боложо байгаа. Олон ноёд хабаадаа, тэдэнэй тоодо Буряад Уласай Юрэнхылэгшэ байһан Л.В. Потапов, Арадай Хуралай Түрүүлэгшын тушаалда байһан М.И.Семёнов мүн.
Мүнөө Джарун Хашорай субаргын хажууда долоон метр үндэртэй Абида бурханай нангин дүрэ бүтээгдэнхэй. Һайхан дуган бии. Хэжэнгын дасанай шэрээтэ Гармажаб ламхайн ударидалга доро Джарун Хашораймнай субарга бүри гоё боложо байдаг. Урда захадань Хэжэнгын дасанай ламанар ябаhан хүнүүдтэ зорюулжа, найман субарга бодхоогдоо. Хойто талаhаань сэрэг нарhанууд хамгаалжа жэрынэ. Зунай сагта үнгэ бүриин гоё hайхан сэсэгүүд hалбаржа байдаг. Үзэсхэлэнтэ hайхан газар юм. Одоол бурханай орондо байнаб гэжэ hанахаар. Хойто добо дээрэнь томо гэгшын үзэгүүдээр «Ом мани бадмэ хум» гэжэ бэшэгынь hүниндөөшье зула бадарhан мэтэ харагдажа байдаг.
Субаргада үнэн зүрхэнhөө зальбараа hаа, эрдэни зэндэмэни мэтээр hүзэгшын hанаhан хэрэг бүтэхэ юм гэлсэдэг.
Джарун Хашорай субарга манай тоонто нютаг Хэжэнгын нангин шүтөөн болонхой. Субаргын хажууда хүнүүд ходол олоор мүргэжэ ябадаг. Залуушуулнай ерэхэ угаа дуратай. Айл болохынгоо урда, холын харгыда гарахынгаа урда мүргэжэ, сэдьхэлээ заhаад ябадаг болонхой. Иимэ hайхан ёhо заншалаа арад зомнай үеын үедэ дамжуулжа ябаха гэжэ найдагдана.
Джарун Хашорай субаргада зорюулhан шүлэг, дуунууд мүндэлжэл байна. Россиин арадай артист Дамба-Дугар Бочиктоевой дуулахыень ехээр hайшаадагби.
Хэжэнгын дасанай хоридохи шэрээтэ - мүнөө үеын түрүүшын шэрээтэ болоһон габжа лама Цыван Дашицыренов дасанайнгаа түүхые ород хэлэн дээрэ шүлэглэмэл зохёол болгоhон юм. Түрүүшын Субарга тухай иигэжэ бэшээ:
Во главе «Субарга Балдандоржо»,
Мархаадайн Чойдаг Габжа
Ступу лет четыре строили,
И с восторгом чуда завершили…
Ганжуурва гэгээна пригласили,
Освятили Жарун Хашор,
На радость и благо всех живых…
О, Великий Жарун Хашор,
На золотой земле исполин
Кодуно-кижингинских долин…
Оком луноподобным Будды
Будущее ясно проницая,
Видит вечно синее небо
И луну, и солнце красное…
Түүхэһээ
Джарун Хашорай субарга дэлхэйдэ оройдоол хоёр юм. Балбын орондо иимэ субарга бии. Манай субаргын хуби заяан ехэл гашуудалтай. Түрүүшын субаргын хайшан гэжэ баригдаhан тухайдань тогтохомни.
20-дохи зуун жэлэй эхеэр Хэжэнгын дасанай залуу ламанар Нимын Шойдор, Мархаадайн Шойдок ба Будын Балдандоржо «Лондол Сумбум» гэжэ Непалай субарга тухай ном шудалжа эхилhэн юм. Нютагтаа Джарун Хашорай субарга бодхоохо байгаабди гэhэн бодолоороо ехэ хүндэтэй ахалагша ламанараараа хубаалдаhан юм.
Мархаанзайн дооромбо, Санжаалай Шагдар, Абди Соржо, Һабхании ламхай Балданеши, 13-дахи шэрээтэ Гэнин Цыремпилов – «Тэхэйн ламхай» залуу ламанарые дэмжээ hэн.
1915 оной хабар субаргын барилга эхилээ бэлэй. Заха Шэбэрэй хажуудахи хадаhаа шулуу шэрэдэг hэн. Тиихэдэ юун машина, техникэ байхаб даа. Шулуугаа лом, салираар абажа, морёор лэ зөөдэг hааб даа. Ажал хүйтэн болотор ябаа. Траншей, зууха малтажа, бүмбэ нюугаа. 1916 он гаража ерэбэ. Нэгэдэхи дэлхэйн дайн баруун тээ нэержэ байгаа. 19-31 наhан болотор Харганаагай боолосой 1335 залуу эрэшүүл ара талын ажалда Архангельска губерни эльгээгдэhэн юм. Тэрэ жэл субаргын барилга хэгдээгүй. Ламанаршье окоп малтаа, шорой шэрээ. Шиигтэй хүйтэн хойто газарта олон буряад хүбүүд яhаа хаяа бэлэй. Олониинь уушханай ханяадатай болоо, халуун үбшэнэй тахалда дайрагдаа. Шойдор, Шойдок, Балдандоржо залуу ламанарнай амиды мэндэ бусажа ерээд, субаргынгаа барилга эхилээ бэлэй. 1919 оной зун субаргын барилга дүүрээ. 11х11 метр хэмжээтэй, тойроод жаран шэрэм шодонгуудые Петровско заводто шудхуулжа асарhан юм. Энэ ехэ ажал бүтээhэн хүн гэхэдэ, Хөөрхын зайhан Доржын Бато-Мүнхэ мүн.
Сүүгэл дасанhаа Ганжарвын гэгээн ерэжэ, арамнай үнгэргөө. Аюржана Молонович Молонов үхибүүн ябахадаа, эхэ эсэгэтэеэ энэ арамнайда хабаадаhан юм. Иигэжэ хөөрөө бэлэй:
“Yндэрөөрөө нэгэ адли найман хүбүүд мүр дээрээ – жуузада hууhан Ганжарвын гэгээниие үргөөд ябаа. Хүбүүдэй малгайн дэнзэнүүд hалхи hэбшээндэ хүдэлжэ байhые мүнөөшье болотороо hанагшаб”, - гэжэ 1990-ээд оной эхеэр хэлэhэн юм. Арад зоной баяр ёhололой жагсаалда байхадань, адис табижа ябаа.
Тиихэдэ 16-тайхан ябаhан Дугаржап Галшиевич Соржиев: “Субаргын рамнайда олон мянгаад хүн суглараа hэн. Аргагүй ехэ hайндэр болоо бэлэй: бүхэ барилдаан, мори урилдаан, hур харбалган. Түгэсхэлдэнь Нимын Дугар, Дондогой Дугар ба Бэдэгэй Дугар гараа hэн. Эдэ гурбан барилдаашад «Хэжэнгын гурбан бүхэ Дугар» гэжэ холо ойро суурхаhан байна. Мори урилдаанда Чисаанын Сампилай «Намжал хээр» түрүүлээ. Энэ нарата hайхан үдэрые, Субаргын яларжа байhан шодонгуудые бүхы наhан соогоо hанажа ябанаб, дайлалдажа ябахадамнишье, ухаанhаам гарадаггүй hэн”.
Арбан найман жэл Субаргын химгадан сахигшаар Будын Балдандоржо байгаа. Нютаг нугадаа «Субарга Балдандоржо» гэжэ алдаршаhан юм, баярай габжа гэжэ нэрэ үгтөө бэлэй. Арад зон «Амбай» гэжэ үшөө нэрлэдэг hэн.
“1937 ондо дайшалхы бурханиие буруушаагшадай субаргые тэhэлхэ гэжэ ерээд байхадань, Балдандоржо Залаата хадын саана хоргодоод, хаража байгаа. Ганжарынь зүүлжээ унаа hаань, субаргамнай дахинаа бодохо гэжэ шэбшээ hэн. Нээрээшье, зүүлжээ унаhан юм”, - гэжэ намда Эдэрмэгэй Нима Шагдарович Баторов хөөрэhэн юм. Эдэ минии танил үбгэжөөлнүүд үни хада гэртээ харинхай. Эдэнтэй уулзажа хөөрэлдэhэндөө, ходо досоогоо баясажа ябадагби.
Эдэ зониие Хэжэнгымнай арад зон оройдоошье мартахагүй. Һайхан ёhо заншалнуудаа сахижа, ульгам баян буряад хэлэеэ мартангүй, дэлхэй дээрэ бидэ буряад арад гээшэбди гэжэ ходо омогорхон ябаха ёhотойбди.
Энэ жэл Джарун Хашораймнай субаргын 100 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэхэ. 18 жэл соо шэнэлэн hэргээгдэхэ ажал ехэ хэгдээгүй. Арад зомнай алта мүнгөөр туhалжа, субаргаяа бүри hайхан болгохобди гэжэ найдагдана.
Вера АЮШЕЕВА, 1997-2005 онуудта “Хэжэнгын гол” сониной ахамад эрхилэгшэ