​​Багашуулда – Сагаан һарын туһатай бэлэг

Түрэл хэлэнэйнгээ түлөө сагаагаараа оролдожо яба­даг хүнүүдэй нэгэн, гүн ухаанай эрдэмэй кандидат Эржэн Лыксыкова багашуулые түрэл хэлэндэнь эрьюулхэ ехэ зохидхон хэрэгсэл зохёобо. Энэмнай хадаа “Бамбарууша” гэжэ бренд доро буряад, англи, хуушан монгол хэлэнүүд дээрэ оршуулгатай дэлхэйн 64 амита­дай нэрэнүүдтэй, зурагуудтай үнгэтэ карточканууд боло­но. Бүхыдөө хоёр талатай 36 карточка ороно, 5 наадан тайлбаритаяа, амитадта хабаатай таабаринууд, мүн ти­ихэдэ амяараа ород-буряад оршуулгань үгтэнэ. Зохёон бүтээгшэтэй хөөрэлдөөгөө уншагшадтаа дурадханабди. - Эржэн, ехэ һонин кар­точканууд байнал. Теэд юундэ ород оршуулгы­ень амяарлаа гээшэб гэжэ абаһаар лэ асуудал гаража ерэнэ. Жэшээнь, буряа­даар – эреэн тахи, англя­ар - zebra, мүн тэнгэриин бэшэгээр монгол оршуул­гань нэгэ зэргэ үгтэнэ. Ха­рин ородойнь үгы байхада, таагүй шэнгил.

- Энээн тухай олон хүнүүдтэй яһала хөөрэлдөөб. Зарим зон юундэ ород хэлэн дээрэ үгыб гэжэ баһа гайхана. Зүгөөр хамба ла­мамнай зүбшөөгөө: ород хэлэн дээрэ оршуулгыень зэргэлүүлжэ бэшэхэдэ, бу­ряадынь гэдэргээ гарашаха, тоогдохогүй. Буряадай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицейн захирал Булад Шойнжонов­то харуулхадамни, баһал иимэ һанамжатай. Минии­шье һанахада, үхибүүд оро­доор лэ уншаад, буряадынь алад гарашахадаа болохо. Ород хэлэн дээрэ бүхы юу­мэн бии ха юм. Тиибэшье һаань оршуулгыень амяа­рань оруулаабди.

- Энэ хэрэгсэл буряад хэлэ дэлгэрүүлгэдэ ашаг үрэтэй байха гү?

- Би гурбан хүүгэдтэйб. Ехэмни 7-той, дундахимни 3-тай, багамни 6 һаратай. Тиигээд тэдээндээ яажа түрэл хэлэеэ дамжуулхаб даа гэжэ ходо һанаата боложо, ашаг үрэтэй ямар хэрэгсэл зохёохоор бэ гэжэ үнинһөө хойшо бододогби. Нэгэ­тэ Монгол орон ошоходоо, иимэрхүү карточкануудые асаржа, ехэ хүбүүндээ үдэшэ бүхэндэ унтахынгаа урда тээ ойро зуурахан заадаг байга­аб. Мүнөө хүбүүмни Буряа­дай үндэһэтэнэй 1-дэхи ли­цейн 1-дэхи ангида һурана. Шалгалта барихадаа, эгээл ехэ баллнуудые абаа. Тиихэ­дээ ашаг үрэтэй гэжэ хэлэ­хэ дүүрэн эрхэтэйб. Дунда хүбүүмни сэсэрлигтэ ябадаг, тэндээ ородоор дуугараа аабза. Харин гэртээ ганса буряадаараа хөөрэлдүүлхэеэ оролдоноб. Мүнөө буряад хэ­лэн дээрэ заа-зуу номууд гарадаг болоо, буряад азбука­шье бии. Тэдэ мэтые бэдэржэ хэрэглэнэб. Буряад хэлэндэ һургаха хэрэгсэлнүүдэй тон үсөөн хадань, буряадаар кар­точкануудые гаргаха хүсэл түрөө. Тиигээд дизайнер мэргэжэлтэй дүү басаган­даа – Янжима Батуевада хуу тааруулжа зохёолгоод, Жар­гал Бадагаров багшада шал­гуулжа, амитадай аймагта зорюулагдаһан нэгэдэхи су­глуулбари гаргаабди. Сааша­даа ургамал, шубууд, далайн амитад, байгаали, тоо, гэр бараан, эдеэ хоол, ажал мэр­гэжэл гэхэ мэтэ суглуулбари­нуудые гаргаха түсэбтэйбди.

- Хүнүүд хэр һонирхоноб теэд?

- Сохом Хэжэнгэ руу буля­алдажа байжа абана, Эрхүү можоһоо хонходоно. Мүнөө интернет бии боложо, ажа­лыемнай нилээд урагшалу­улна. Ага руу хэдые эльгэ­эгээбди. Минии һанахада, эдэ карточканууд гансашье үхибүүдтэ бэшэ, томошуул­дашье туһатай байха. Жэшэ­энь, хулһан баабгай гэжэ ехэ һонин байна. Ехэнхи хүнүүд панда гээд хэлэнэ гээшэ ааб даа. Харин хулһан - бамбук ха юм. Манай буряад, мон­голшье хэлэндэ ехэ һонин үгэнүүд бии. Оршуулгану­удыень бэдэржэ эхилхэдээ, одоол гайхааб: анааша – жи­раф, эмжэ – кенгуру, армана – бегемот, хирһэн – носорог. Иимэ амитад эндэмнай наһа үеэрээшье байгаагүй, манай элинсэгүүд тэдэниие нюдэ амандаашье хаража үзөөгүй ха юм. Жэшээнь, лемурые олиной гэнэ. Бидэ иимэ амитан бии юм гэжэ һаял мэдэхэ болоо ха юмбибди. Харин монголнууд анханһаа бултандань нэрэнүүдые үгэжэрхинхэй байна.

- Теэд монголнууд ти­имэ ёстой үгын үгы бай­хада, тааруулаад лэ, зо- хёожорхидог гэлсэгшэл.

- Тиигээшье һаа тэдэтнай Чингис хаанай үедэ дэлхэй түбеэр дүүрэн ябаһан хадаа, нютаг нютагай амитадые хараад, тэрэ холын сагта нэрэ үгэжэ, хэлэ бэшэгтээ дансалһан байна. Карточка­нууд соогоо монгол бэшэг зорюута оруулаабди: тэн­гэриин бэшэг үхибүүдэй һонирхол ехэ татана. Энэм­най үнэн дээрээ манай үндэһэн бэшэг ха юм. Минии нагаса баабаймни хуушан монголоор бэшэгшэ һэн. То­олоходо, бүри һая, хоёр лэ үеын урда тээ, хэрэглэгдэдэг байһан. Харин бидэ тиимэ түргэн мартажархёобди. За­рим нүхэдни: “Это что за за­корючки?” - гэдэг. Тиигэжэ байхагүйн тула жаа жааха­наар үхибүүдтээ зааха хэ­рэгтэй. Мүнөөнэй үхибүүдэй ухааниинь һонор ха юм.

- Эржэн, удаадахи кар­точкануудтнай иигэһээр һубарижа эхилхэ юм даа.

- Һанааншье, хүсэлшье бии. Теэд эбээн тэдхэгшэ хэ­рэгтэй. Гансаараа мүнгэнэй гаргашыень абараажа шадахагүйб. Түрүүшынгээ энэ суглуулбари гаргаад, үриеэ дууһан түлөөдүй ябанаб. Һургуулида суг һураһан нүхэрэйнгөө “Формат” гэһэн үмсын типографида хэблүүлээб, түлбэрииень хүлеэсэтэй байхаар хөөрэлдөө һэмди. Эдэ карточкануудаа худалдаа һаа, мүнгыень үгэхэеэ һананаб. Сэхыень хэлэ­хэдэ, тиимэ бэлээр наймаан болошоногүй. Хүнүүд аба­хаяа һанаашье һаа, мүнгэгүйшэг байна.

- Үнэн абахаяа һанаһан хүн абахал даа. 250 түхэриг гээшэмнай мүнөөнэй мүнгөөр юун гээшэб?

- Яһала абанал даа. Зүгөөр ехэшэгээр гаргаад, дэлгүүртэ наймаанда табихаяа һанаа һаа, эбээн тэдхэгшэ хэрэгтэй байна.

- Багаһаа хэдэн хэлэ хо­лиходо, үхибүүдэй толгой эрьешэнэ гэдэг. Тиигээд лэ олонхи түрэлхид нэн түрүүн ородыень һунгажа абашана. Энэнь зүб гү?

- Үнэхөөрөөшье, буря­ад хэлэн хаанашье хэрэглэгдэхэгүй, тиимэһээ үхибүү зобооһоной хэрэггүй, оро­доол шудалаад ябаг лэ, хоёр хэлэн соо һамаршана гэжэ олон хүн хэлэдэг. Минии һанахада, тиимэ бэшэл даа. Хүүгэдни хоёр хэлэеэ тэг­шэ мэдэдэг, һамаржа бай­хыень харадаггүйб даа. Би өөрөө багаһаа хойшо хоёр хэлэтэйб. Һургуулидаа оро­доор, гэртээ буряадаар хөөрэлдөөд, хоёр хэлэеэ тэг­шэ абаад ябааб. Удаань Буря­адай гүрэнэй ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй факультедтэ япон, хитад хэлэ шудалааб, монгол хэлэ Жаргал багша­да заалгааб. Хоёр хэлэтэй байхада, хари хэлэнүүд бүри һайнаар хадуугдадаг. Жэшэ­энь, япон хэлэнэй грамма­тика, байгуулгань буряад хэлэнэйхидэ адлирхуу, алтайн хэлэнүүдэй бүлэгтэ хоюулаа ороно. Харин буряад хэлэгүй үхибүүдтэ хүндэшэг байгаа. Англишье хэлэ үзэхэдэ, бу­ряад хэлэн “туһалдаг”. Тии­гээдшье үхибүүндэ түрэл хэ­лэниинь хэрэгтэй гү, али үгы гү гэһэн асуудал огто байха ёһогүй. Буряад хадаал, түрэл хэлэеэ мэдэхэ ёһотой бэшэ юм гүбди?

- Тиимэл даа, Эржэн. За­луу, бэрхэ, урагшаа һанаатай хүбүүд, басагадай түрэл хэлэнэйнгээ түлөө оролдоходонь, ехэ урмаша­хаар. Ажал хэрэгүүдшни урагшатай байг лэ даа.

Авторай болон Эржэн Лыксыковагай гэрэл зурагууд