​​Нэрэеэ нэрлэлсэе, уг унгияа удхалая

Монголлой эртын түүхэ.5 боти ном

(Түгэсхэл. Эхиниинь урдахи дугаарта)

Хакасууд буряадуудые (пират/пырат) гэдэг

Хакас эрдэмтэдэй дунда “хакас” гэһэн нэрэ зүб гэхын аргагүй хараа бодол бии юм, хакас зон үнэн дээрээ “хоорой” гэдэг. Энэ хараа бодолые илангаяа эрдэмтэн В.Я. Бутанаев ба­римталдаг.

Бидэ мүнөө “хоорой”, “хер”, “хори” гэһэн этнонимуудые ябууд зэргэсүүлэн гараха ёһотойбди.

Энэмнай ганса буряадуудай (бу­ряад-монголнуудай, монголнуудай) түүхэтэй холбоотой бэшэ, түрэг-монгол арадуудай, түбэдүүдэйшье түүхэтэй холбоотой.

Хакасууд өөһэдынгөө хэлэн дэ­эрэ “хор” гэхэдээ, “арад зон”, ”арад түмэн” гэһэн удхатай гэнэ.

Буряадуудай хорь түмэд (хори зон гэһэн) удхатайгаар хэлэгдэһэн ха юм. “Монголой нюуса тобшо” шэн­жэлэн харахада элирнэ, энэл зохёол соохи “хиргиис түмд” гээшэтэй жэ­шээлэгты.

Түбэдүүд өөһэдтэйгөө зэргэлэн ажаһууһан арадуудаа “хорнууд” гэ­дэг байгаа гэжэ монгол эрдэмтэн Ц. Дамдинсүрэн, хакас эрдэмтэн Л.Р. Кызласов тоолоно: «шара хоёр» гээ­шэнь Ц. Дамдинсүрэн, хакас эрдэм­тэн Л.Р.Кызласов тоолоно: «шара хор» гээшэнь уйгарнууд, «харс хор» гээшэнь тангадууд, «сагаан хорнууд» - монголнууд байһан гээшэ ха.

Эдэ баримтанууд дээрэһээ бидэ “хори” гээшэмнай гүнзэгышье, үргэншье удхатай гэжэ баталха ёһотойбди, энэ аймаг (айл аймаг зо­ной) нэрэ Түб Азиин арадуудай хол­боо-нэрэ (этноним) болоно гээшэ. Һаяхан болотор “хори” гээшэеэ хори­ин эсэгэнэрэй нэрэ юундэшьеб (ар­бан нэгэн эсэгэ зон аад) хори гэһэн тоотой холбоотой юм ааб гэһэншүү асуудал хаа-яахана бии болошодог бэлэй.

Эндэ үшөө дахин бидэ алтай хэлэнүүдэй бүлэ гээшэбди гэдэг зо­ной уг гарбалай холбоондо хандаха болонобди.

“Буриад”, “пырат/пираад” гэһэн нэрэнүүдэй дунда ямар нэгэн холбоо бии гээшэнь сохом.

Мүнөөнэй Хакасые IХ-Х зуунай жэлнүүдтэ курыканууд гэжэ түүхэдэ нэрлэгдэн үлэһэн зон эзэлжэ һуугаа гэхэ.

Археологиин баримтануудһаа үндэһэлхэдэ, курыканууд Зүлхэ (Лена) мүрэнөөр Байгал шадарһаа уруудан ошоходоо, саха (яхад) зо­ной зарим нэгэ эшэ болоһон, баһал энэ эртын зоной хүдэлөөн (нүүлгэн) соо хори зондо нүлөө үгэжэ, шуһа ниилэһэн ха.

“Хори” гэһэн нэрые “курыкан” тэ­эшэ абаашаһан шэнжэлгэнүүд бии (Г.Н. Румянцев болон бэшэ эрдэм­тэд), энэнь эшэ үндэһэтэй гэжэ тоо­лохоор. Саха (Яхадта) Зүлхэ мүрэнэй зүүн гарын талаар ажаһууһан зон соо “хоролор” гэжэ аймагууд байха [А.В.Тиваненко болон бэшэн].

Курыканууд IX-X зуун жэлнүүдтэ хүсэрхэжэ эхилһэн Кыргыз гүрэнэй мэдэлэй шахуу болоһон ха юм. Энэл үедэ шэнэ нэрэ “буряад” гэһэн бии болоо гэжэ һанагдана.

Кыргыз хаан түрэ уйгарнуудай хаан түрые илажа бии болоходоо, энэ хизаар ороноо нэгэдхэн тогтоо юм.

Энэ бодолһоо уламжалан, “буря­ад” гэһэн нэрын тайлбариие хаража үзэе.

Бидэ дээрэ “буряад” гээшэ “еди­ноутробный” (“эхир”) гэһэнтэй дүтэ удхатай гэһэн хакас эрдэмтэдэй һанамжые дурдаа бэлэйбди.

Хакас хэлэн дээрэ «единоутроб­ный», «кровный», «нэгэн” гэһэнһээ ха гэжэ бодохоор.

Саашань хараад үзэхэдэ, үшөө һонин байна: хакас хэлэн дээрэ “нютаг орон, ородоор “родина” гээ­шэ “ада чир-суу” (ата-отец, дед (на отцу), предок, старший брат, дядя, уважительный почтенный чело­век, чир – земля, суу-вода). Пip чир – суу – нэгэн газар – уһан – ородоор “единая Родина”, тиигээд ерэхэдээ, “пipaд//пырат” гээшэмнай нэгэн газар уһатай зон болошоно. “Парад//пырат” соо а:-удаан “а” гээшэ “буряад<пир-а:ma” – иигээд сэб сэхэ “буряад” гээшэдэ ерэшэнэбди.

Эндэ юун гэжэ мартаха ёһогүйбибди гэхэдэ, буряад-монгол (илангаяа “монгол”) түрэг (тюрк) хэлэнүүдэй эхиндэ байһан (үндэһэн – корень) хэлэндэ ерэнэ гээшэбди: “буряад” гээшэмнай “монгол”, “түрэг (тюрк) гэһэн ойлгосонуудай (терми­нов, т.е. этнонимов) эхин нэгэ ойл­госо болоно, тиихэдээ “буряад” гээ­шэмнай эртэ урдын үгэ (зоной нэрэ боложо үлэһэн) термин-этноним гээ­шэ! (Дэлгэрэнгыгээр: Ангархаев, “Бу­ряты в общемонгольской истории»).

Улас түрэеэ тон зүб нэрлээ

1923 ондо Буряад-Монголой АССР гэжэ улас түрэеэ нэрлэхэдээ, буряадууд тон зүб нэрлээ гэжэ тэмдэглэ­хэ, түүхэдэ үлөөхэ ёһотойбди. Энээн дээрэһээ республика тогтоожо бай­хадаа, буряадууд эрдэмэй, тэрэ үеын хүгжэлтын зэргээр яһала үндэр ша­тада гараһан зон байгаа гээшэ.

“Буряад” гэһэн үгэ (термин, эт­ноним) гансал алтай хэлэнүүдһээ эшэ үндэһэтэй гэжэ хэлэхэ­эр бэшэ юм: аma//a:ma болон “папа//”баба”ба:ба// аta вава гэһэн үгэнүүд олонхи арадуудай хэлэн соо адлишуу “отец», «дед», «дядя» «предки» гэһэншүү удхатайгаар ородог байна, жэшээлхэдэ, кавказ, иран, семит, энэдхэг, африкан, хитад, европ хэлэнүүдтэ бии, түбэд хэлэн­дэ “ра”, “а-ра” (отец), «ри-во, ро-во» (старший брат гээд олдодог); араб хэлэндэ «папа», перс хэлэндэ бай­ха юм, тиихэдэ бултанда мэдээжэ христиан «папа» (святой отец) гэ­эшые нэмээд, буряад хэлэнэйнгээ «баабай», “таабай”, “атаабай» гээ­шые хаража үзэхэдөө, “буряад” гээ­шын эшэ үндэһэн дэлхэйн олонхи хэлэнүүдһээ гээшэ гэжэ хэлэхэ эрхэ­тэйбди. [Дэлгэрэнгыгээр, Ангархаев. “Этимологический словарь бурят­ского языка, У.-У., 2016-2017].

“Буряад” гээшэмнай буряад арадые хамтадхан, сүм дээрэнь нэрлэһэн этноним үгэ болоно.

Буряадууд гээшэбди гэжэ нэн түрүүн эхиридүүд бэеэ нэрлэһэн гэһэн эрдэмтэдэй һанамжа зүб ха.

Манай дээрэ дурдаһан “эхир>эхирид” гэһэниие, “пират/ пырат” гэһэн тайлбариие һанаандаа оруулая.

“Булгадууд” баһал эхиридтэеэ нэ­гэл үедэ буряадуудбди гэһэн байжа болохо.

Хори буряадуудай нэрэ тухай Түгэлдэр Тобоевой бэшэһэн зүб гэжэ бидэ бодонобди.

Бүүбэй бээлэ баатар, Дай Хун тайжа, Балжан хатантай холбоотой түүхэ соо хори буряадуудай Бар­га Монголһоо Байгал тээшэ нүүжэ, тэндэхи буряад зоноор хамжажа ажаһуухадаа, тэдэнэйнгээ мэтэ хори­ин арбан нэгэн эсэгын буряадуудбди гэжэ нэрэшэһэн ха.

Хонгоодор буряадууд тухай тоб­шолжо хэлэгдэһэниие бидэ эндэ дурдахаар бэшэ байнабди: тиимэ бэ­шэмэл тэмдэг үгы.

Байхадаа, Хивын хаан Абуль-Гази­ин зохёол соо Алтан Сүгсэ гэһэнһээ түрэһэн-гараһан гурбан аха дүүнэр тухай холбоотой домог бии юм.

Хонгоодорнууд (хонгирад) гэжэ дурдагдана, хонгирадһаа ихэрэс, олхонут, харахут (арахут) гурлус (горлос), элжигэтэй гэһэн аймагууд тараһан гэгдэнэ.

Хонгирад, горлос (хори), ихэрэс (эхирид) гэһэн нэрэнүүднай (этнонимууд) “буряад” гэһэнһээ урид байгаа: бидэ монголой эхи табиһан зон Эргэнэ-хон соо III-IV зуун жэлнүүдһээ эхилээд, VII-VIII зуун жэлнүүдтэ хүрэтэр байгаа гэжэ то­дорхойлнобди.

Дээрэ бидэ курыкануудай түүхэтэй, Кыргыз хаан түрэтэй хол­бон, “буряад” гэһэн “хори”, “хонго­одор” гээшэһээ һүүлдэ арадууд соо таран бии болоо гэхэ аргатайбди.

Тиихэдээ Абуль-Газиһаа манда ерэһэн домог сагаараа бүри эртын сагай болоно.

Абуль-Гази ХVII зуун жэлдэ ажаһуугаа,теэд эртынь домог мон­голой уг унгиин зоной Эргэнэ-хон руу орохоһоо урдахи саг тухай хэлэ­нэ.

“Хонгирадууд дээрэ манай дурдаһан Алтан сүгсэһөө” тараһан аха дүүнэр зоной ахалагшань байгаа: тиихэдээ хонгоодор, хори, эхирид зо­ной эшэ үндэһэн дээрэ тэрэл аха дүү аймагууд “буряад” гэһэн шэнэ нэрэ Кыргыз хаан түрын үедэ зүүжэ, са­ашадаа нэгэдэлээ бэхилэн хүгжөө гэхэ аргатайбди.

“Буряад” гээшэ тон холын сагай, эртын сагай эшэ үндэһэтэй гэжэ ба­талая.

“Буряад Уласай”, “Буряад үнэнэй” 100 жэл тэмдэглэхэдээ, мүнөө угтажа байхадаа, энэ эртын түүхын гэр­шэ дурдаха ёһотойбди.