1678
Нэрэтэй түрэтэй тамиршаднай хүдөө нютагтаа ажахынуудые байгуулжа, адуу малаа үсхэбэрилнэ. Бусадһаа түрүүн иимэ жэшээ Түгнын талын абарга Илья Гармаев харуулаа гээ һаамни, олонхи зон зүбшөөхэ аабза. Үбгэ эсэгэнэрэйнгээ ууган нютаг Һүхын булагта 1995 ондо бууса байгуулаад, буряад арадайнгаа табан хушуу мал үсхэбэрилжэ эхилээ бэлэй.
Һүхын булагта шэнэ байдал түхеэрээ
Илья Санжиевичтай урид гар утаһаар лэ харилсадаг һэмди. Шоно олошороод, агнуурида гаранхайб, Монгол руу харгылбаб гэхэ мэтые дуулгагша һааб даа. Тиихэдэнь ходо сүлөө забгүй ябана гээд ойлгодог һэмби. Гэбэшье заатагүй уулзажа харилсаха хүсэлтэй Хошуун-Үзүүр руу зүг барибаб. Улаан-Үдэһөө 90-ээд модо асфальт хушалтатай жэрэгэр һайн харгы... Аза талаан тудажа, суута абаргатай шууд уулзашабаб. Түмэр хүлэгтэнь шурган орохотоёо сасуу иигэжэ хэлэбэб: «Тантай интервью хэхэеэ зорижо ерээб. Хойноһоотнай дахаад лэ ябахаб. Нэтэрүүб!». «Тиимэл хадаа болоо», - гээд, урдаһаамни энеэбхилбэ. Тиигэжэ Һүхын булаг руу хоюулаа зорибобди.
Үргэлжэ нэмжыhэн Түгнын тала альган дээрэ мэтэ үзэгдэнэ. Ябаха замдаа энэ тэрые шашалданабди. Хөөрэлдөөмнай гол түлэб буряад арад тухай, алдагдажа байһан түрэлхи хэлэн, заншал тухай байгаал даа. Багахан гүбээнүүдые дабан, 9 модо тухай зай гаталхадамнай, буусань харагдаадхиба. Абаhаар минии адаглалта-асуудал гэхэдэ, түмэр вагончигуудаар юу хэнэ? “Бидэ бэлшээриин мал ажахытай ха юмбибди”, - гээд, Илья Санжиевич мэхэтэйгээр миһэрэд гэбэ. Хабаржаан ба намаржаандаа зөөхэдөө, энэ “ябаган гэрнүүдые” хэрэглэдэг юм байна гэжэ ойлгобоб.
Багаһаа танил хангалаар амилан, үзэсхэлэнтэ һайхан тала дайдаяа һайхашаан, адуу мал хаража, сэдьхэлээ ханан ябабаб. Тээ холохоно бэлшээридэ гараһан хонин һүрэг обооролдоно. Хүлэг моридой, тэмээнүүдэй, ботоголhон энгинэй хажуугаар гарахадаа, гэрэл зурагуудыень буулгажа мэдэнэб. Түл үгэжэ байһан хони ямаад һургаагаар хэгдэһэн хорёо дотор мааралдана. Малда мээхэй абаримнай шуһан соомнай байна хаяа. Хөөрхэн хурьгадые өөгшөөгөөб. Хониной иимэл хорёо соо өөдөө болоһон би бага наһаяа дурсанаб. Багжагар томо бэетэй Илья Санжиевич гансата минии үбгэн абыемни һануулаадхёо. Уулзажа ябатараа, һанаһанаа табидаггүй буряад заншал мэдэдэг тула, олон табые асуухаяа яаранагүйб...
Нүүдэл байдалаа алдангүйгөөр
Илья Гармаевай хэлэһээр, мал ажалаа алдаһан шэнги байгаабди. Совет үедэ ород маягаар адуугаашье, хонидоошье үсхэбэрилжэ эхилээбди. Теэдшье хэды ехэ гаргашатай ажал хэдэг байгаа гээшэбибди. Эды олон жэлдэ намтай хүдэлхэдөө, түрэлни мэтэ дүтэ болоһон монгол ажалшадни хайшан гээд мал ажал ябуулаа һаамни дээрэб гэжэ намда харуулжа, ойлгуулжа үгөө. Хабаржаандаа ба намаржаандаа хэдыдэ ошохобибди гэжэ зүбшэлнүүдые хэлээ. Тиимэһээ нүүдэлшэн байдалаа алдангүйгөөр – малаа дахаад лэ ябаналди даа.
Хабаржаандаа ошоходоо, һара тухай байнабди. Тиихэдээ модон байшан бариһанай хэрэг бии гү? Баһал богони хугасаада - һара хахад намаржанабди. Зуһаландаа һайн байшантайбди.
Юундэ тэмээ абаабши гэжэ хүнүүд намһаа асуудаг.Тиихэдэнь хэлэдэгби - жэнхэни буряад хүнэй мал үсхэбэрилэнгүй яахабиб! Түгнын талын дээдэ үеын үбгэд хүгшэд хэлэхэдээ, Боом нютагта тэмээнүүд ябаһан гэнэ. Тэмээтэн гэжэ нэрэтэй айл байһан, үри һадаһадынь мүнөөшье байгаа аабза. Эжымни түрэһэн нютаг Суулгын хажуудахи Нурмай руу тэмээн олон байһан. Тэндэ харганаа олоор ургадаг. Тэмээн хадхууртай юумэ эдихэ дуратай гүб даа.
Тэмээмнай томо бэетэй, хэшэгтэй мал ха юм. Зунай сагта – 6-дахи һарада нооһыень хайшалнабди. Энгииень һаажа, айраг бүлэнэбди. Энгиин айраг бэедэ ехэ һайн. Гүүнэйхишье баһал һайн аабза – ханяада хамшагһаа эдэгээдэг. Сэсэрлигтэ ябадаг үхибүүдтэ, һургуулида ябадагуудта зунай сагта айраг уулгахадашье, бэеыень угаахадашье - ашагтай.
Түгнымнай тала хуурай ха юм. Тиимэ тула эмтэй домтой. Түхэреэн сагаан Түгнэ гээд юундэ нэрлэнэбибди гэжэ урид гайхадаг байгааб. Түгнэ гол һая-һая хайлажа байна. Хажуугаархи хоёр эрьеэрнь хужарынь сайжа харагдаха даа. Хабартаа хонинойнгоо хурьгалаад байхадань, гол тээшэ ошогты гэлсэдэг. Голой эрьеэр хужар байна ха юм. Гадна тэндэ хашаг үсөөн байха.
Түл үгэлгын хаһа түлэг дундаа. Зууһаа зууе үгэжэ байна. Адуун унагалжа байна – эхи табяатай. Үнеэмнай тугаллажа байна. Хонимнай хурьгална. Ямаамнай эшэгэлжэ дүүрээд байна. Тиигээд ажал ябуулагдажа байнал даа. Мүнөө жэл хусаа эртэхэн табяабди...
Айрагай нааданда урина
Зунай зулгы хаһада һү тарагай билтаржа эхилхэдэ, Гармаевтан гүүгээ һаажа, айраг бүлэжэ, түрэл гаралаа, танил талаяа дуудажа, Айрагай наада һүүлэй хоёр жэлдэ эмхидхээ.
«Хурдан хүлэгүүдэй урилдаанда дуратайшуул энэ нааданда оролсоно. Морин эрдэнидэ буряадууд бүгэдөөрөө эльгэтэй, - гэжэ Илья Гармаев тэмдэглэхэ зуураа иигэжэ нэмэбэ, - хурдан мори харахаа, үзэхөө нилээд олон зон ерэдэг. Июлиин 28-да хэнэбди. Тэрэ үдэртэмнай ерэжэ байгты, уринаб. Хоёр үдэр энэ наадан болодог. 25 модо зайда Суулгын дасан болотор морид гүйлдэдэг. Дааганууд, һоёолонууд урилдана. Ажалайшье моридые гүйлгэдэгбди. Ярууна, Загарай, Сэлэнгэ, Хяагта, Улаан-Үдэ, Ивалга болон бусад нютагуудһаа хабаадагшад урда жэл байгаа һэн».
Түгнын талын "Гэсэр"
Илья Гармаевай буряад нэрэ үсөөн зон мэдэхэ аабза. Һургуулидаа табадахи ангида оротороо, Бизья гэжэ ябаһан. Буряад нэрэ мэдэхэгүй Барай шэмээшэгүүд түрэһэн тухай гэршэлгэдэнь «Илья» гэжэ бэшэжэрхинхэй байгаа бшуу. Тэрэнь хожомынь лэ элирһэн. Теэдшье энэ ород нэрэнь өөртэнь ехэ тааруу гэжэ һанамаар. Илья Гармаев ород үльгэрэй Илья Муромецые һануулна бшуу. Буряадаймнай баатар СССР-эй бэеын тамирай мастер, Буряад Уласай Сурхарбаанай 10 удаа абарга болоһон габьяатай. Гадна 1994 ондо Гэсэрэй 1000 жэлэй ой Харгааһатада үргэнөөр угтахада, Агуу баатарай дүрые гүйсэдхэхэ үндэр үүргэ Илья Гармаевтал даалгагдаһан юм. Хоёр метртэ дүхүү мантан томо бэетэй абарга Гэсэртэйл зэргэсүүлмээр лэ.
“Нагаса талаа һажаажа, томо бэетэйб. Эжымни үндэр мүртөө яһа үргэнтэй байһан”, - гэжэ Илья Санжиевич хэлэнэ. Гансашье бэеэрээ бэшэ, нюур шарайгаараашье эхынгээ түһөөтэй гэжэ эжы абынь гэрэл зурагһаа тобшолол хэмээр байба. Тэрэ зурагаа Илья Санжиевич наринаар баряад, дээрэхэнэ табижархина һэн. Үнэтэ дурасхаал ха юм.
Мүнөө 65 наһанайнгаа дабаан дээрэ Илья Санжиевич гэр бүлын шанга тулга, найдамтай hайн нүхэр, энэрхы аба, үбгэн аба ябанал даа. Сэлэнгын Тохой нютагһаа гарбалтай урин зохид абаритай Галина Батомункуевна нүхэртэеэ гурбан үринэрые үндылгөө. Ууган басаган Сэсэгмаань хари хэлэнүүдэй багша мэргэжэлтэй юм. Мүнөө Буряадай Хүдөө ажахын академидэ тэнхимые даагшаар хүдэлнэ. Гарма, Баатар хүбүүдынь олзын хэрэг эрхилнэ. Баатарайнь нэрэ олондо мэдээжэ. Бүхэһөө бүхэ гараха гэдэгтэл, абадаал адли абарга бшуу. Үбгэн абынгаа нэрэ удангүй нэрлүүлхэ аша зээнэр үндыжэ байна.
«Улаан-Үдэдэ удаан байжа шададаггүйбди. Нютагаа, гэр руугаа түргэн табилуулдагбди. Эндэ агаарнай сэбэр, амгалан тайбан», - гэжэ Галина Батомункуевна тэмдэглэнэ һэн. Нээрээшье, хүдөөгэй хүн хүдөөдөөл жаргалтай гүб даа.
Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА
