1199
Халха Монголһоо харгытай, Хаан баабайһаа гарбалтай хонгоодор яһанай дүрбэнгүүд аймагай юһэдэхи үеын Алсаае Сэбэгэй хүбүүн манай элинсэг хулинсаг Шойдон (Дашапил) Захаамин аймагай Далахай нютагта 1860 ондо түрэһэн, 1924 ондо наһа бараһан түүхэтэй.
Шойдон таабайн хүбүүдһээ тараһан хүнүүд Далахай нютаг соогоо Шойдонтон гэлсүүлэн, элинсэг таабайнгаа нэрые нэрлүүлэн ябана. Шойдон таабай ама хэлэндэ бэрхэ, шуран хүн байһан гэлсэдэг. Мори шаргаар һарьдагаар Шаргын дабаа дабаад, Түнхэн орожо, арһа шүрбэһэеэ талха таряан болгожо ерэдэг байгаа. 1880 ондо түрэһэн ууган Гомбо хүбүүниинь эртүүр боргожон, ажал хэжэ эхилээд, эсэгэтэеэ хамта Түнхэн руу ашаа зөөлсэдэг болоо. Талха таряагаар баян Түнхэн нютагта Гомбо таабай 3 дүү басагадаа абаашажа, хадамда үгэһэн юм. Тооро нютагта Тогоошо абгазымнай хадамда гаража, Суходаевтанай уг гарбал үргэлжэлүүлэлсээ, Охор-Шэбэртэ Дулма абгазы Даблайда хадамда гаража, Матуевтанай, Будаа абгазымнай баһал энэ нютагта Ускеевтэнэй уг үргэлжэлүүлһэн юм.
Шойдоной Гомботон
Шойдоной Гомбо 1880 ондо түрэһэн. Урда-Голой Ганжибаае Сэрэнэй Сэрэмжэд басагатай хуби заяагаа холбожо, 2 хүбүүтэй, 3 басагатай болоһон. Ехэ хүбүүн Дондогынь 1909 ондо түрэһэн, Эсэгын дайнда үгы. Бага хүбүүн Ринчин-Доржо 1924 ондо түрэһэн, ажалай дайнай ветеран, аяар Берлин хүрэһэн алдартай. Ринчин-Доржо Гомбоевич Дашапилов 1942 оной сентябрь һарада дайнда мордожо, дайшалхы замаа Орёл хото шадархи 525-дахи зенитнэ артиллерийскэ полкдо радиотелеграфистаар эхилээ. Орёл, Брянск хотонуудые, Украина, Польшо, Венгри гүрэнүүдые сүлөөлэлсөө. Агуу Илалтые Ринчин-Доржо Гомбоевич Берлин хотодо угтаха золтой байгаа. Тэрэнэй абажа ябаһан борохон блокнот соо фашистнуудһаа сүлөөлэлсэһэн 57 хото городуудай нэрэнүүд бэшээтэй. 1947 оной март һарада нютагаа бусажа ерээ. Эрэлхэг сэрэгшын баатаршалгые Эхэ оромнай үндэрөөр сэгнэжэ, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай II шатын орденоор, “Шэн зоригой түлөө”, “Прагые абаһанай түлөө”, “Германиие илаһанай түлөө”, ойн баярнуудай, мүн Жуковай медальнуудаар шагнаһан байна.
Дайнһаа бусажа ерээд, Ринчин-Доржо Гомбоевич Санжид Дамдиновнатай гэр бүлэ боложо, 6 үхибүүдэй гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргөө. Одхон Булад Дашапилов аба эжынгээ нэрые нэрлүүлэн, захяа заабарииень 4 хүбүүдтээ хүргэн ябана. Гомбо таабайдаа үргүүлһэн ехэ хүбүүндээ Гомбо гэжэ таабайнгаа нэрэ үгэһэн. Баярма нүхэртэеэ Номин аша басагаяа үргэлсэнэ.
Шойдоной Гомбын ехэ басаган Хажадма (1907-1992) Дарижапов Дэмбэ нүхэртэеэ бүхы наһаараа мал ажалда хүдэлһэн. Сэсэг басагаяа, мүн 5 зээнэрээ хүл дээрэнь гаргалсаа. Дунда Санжад (1912-1983) басаганиинь Будажаб Доржиев нүхэртэеэ баһал “Байгал” колхозой ажалда, һү һаалиин фермэдэ ажаллаа. 6 үхибүүдые үргэжэ табяа. Одхон Ханда (1928-2013) Санжай Доржиев нүхэртэеэ Утаатада түбхинэжэ, олон жэлэй туршада наймаашанаар ажаллаһан байна.
Шойдоной Аюшатан
Алсаае Шойдоной Аюша 2 хүбүүтэй, 5 басагатай байһан. Будажаб хүбүүниинь дайнһаа бусаагүй, Рабдан Закаменск хотодо ажаллаһан.
Ехэ басаган Дулма (1915-2007) Пагба Бадмаевич нүхэртэеэ Утаатада ажаһуугаа. 2 хүбүүтэй, 5 басагатай байһан. Римма, Роза, Люда басагадынь булта багша мэргэжэлтэй. Олон тоото аша зээнэрэйнь дунда багшанар, эмшэд бии.
Ринчин-Ханда басаганиинь (1918-2018) зуу наһа наһалжа, түрэлөө урилаа. Ринчин-Ханда Аюшеевна Цыбикжап Шойдорович Чернинов нүхэртэеэ колхозой хүгжэлтэдэ бүхы наһаяа зорюулаа. Софья Цыбикжаповна басаганиинь Бато нүхэртэеэ багшын ажал шэлэжэ, Яруунын, Баунтын аймагуудай һургуулинуудаар ажаллаа.
3-дахи басаган Соли (1920-2015) баһал үндэр наһа эдлэһэн. Ринчин Шаракшанович Гончиков нүхэртэеэ мал ажалда хүдэлһэн намтартай. Дүрбэдэхи басаган Хандажап Улаан-Үдэ хотодо ажаһууһан.
Одхон Долгоржаб Аюшеевна мүнөө 90 наһа хүрэжэ ябана. Дуулахадаа бэрхэ Долгоржаб Аюшеевна бүхы наһаараа нютагайнгаа уран һайханай харалгануудта хабаадалсаа. Монгол орондо, Түнхэндэ, Улаан-Үдэдэ, мүн аймаг дотороо үнгэргэгдэдэг элдэб харалгануудта хабаадалсажа, түрүү һуурида гарадаг һэн.
Шойдон таабайн басагад
Шойдон таабайн Жаб басаган Тарбаев Бадмажаб нүхэртэеэ нютагтаа хамтын ажалда бүхы наһаараа ябаһан. Лайдаб хүбүүнинь дайнда үгы. Владимир (1941-2018) хүбүүниинь Далахайн совхоздо трактористаар, малшанаар ажаллаа. Вера Доржиевна нүхэртэеэ 4 хүүгэдые хүмүүжүүлжэ, хүл дээрэнь гаргаа. Дари басаганиинь Хамни нютагта хадамда гараһан.
Дулма (1896-1990) басаганиинь Түнхэнэй Охор-Шэбэртэ Матуев Даблайда хадамда гаража, басаган хүбүүн хоёртой болоһон. Валентина Даблаевна (1935-2018) 4 үхибүүтэй – Андрей, Люда, Дарима, Доржо. Гоша хүбүүниинь Жэмһэгтэ ажаһууһан, Саша гэжэ хүбүүтэй. Александр мүнөө Зуун-Мориндо ажаллана.
Тооро нютагта хадамда ошоһон Тогоошо абгазымнай Суходаев Шойсоронтой һууһан, Дари, Цыренжаб, Будажаб, Гомбо, Лудэб гэжэ үхибүүдтэй байһан. Дари 7 үхибүүтэй: Зина, Нанзат, Агван, Радна, Ринчин, Света, Сима. Зинаида Суходаева 1947 оной, мүнөө Улаан-Үдэ хотодо ажаһууна. Тэрэнэй басаган Оюна Сапаркулыевна Сыремпилова хоёр жэлэй саада тээ интернедээр намайе, мүн Захааминай Далахай нютагта ажаһуудаг түрэлнүүдээ бэдэржэ олоһон габьяатай.
Иигэжэ бидэнэр Тоороһоо гарбалтай аха дүүнэртэеэ холбоотой болообди. 1994 ондо Буряадай Уран зохёолшодой холбооной 60 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан хэмжээ ябуулгануудаар Түнхэнэй аймагаар ябалсахадаа, Тоорын һургуулида болоһон уулзалгын үедэ Базар Дамбиевич Суходаевтай, Аюша Лопсонович Сыбеновтэй хөөрэлдөө һэм. Цыренжап Суходаев (1927-1976) Даша нүхэртэеэ, Зоя, Баяр үхибүүдтэеэ нагасанарайнгаа нютагта далаад оноор айлшалжа ерэһэн байна.
Алсаае Шойдоной Будаа басаган баһал Охор-Шэбэртэ Ускеевтэнэй бэри боложо, Аюша, Долгор, Сэндүүнэй, Найжа-Ханда гэжэ үхибүүдтэй болоһон. Аюша абгайн хүбүүн Сергей Аюшеевич Ускеев Улаан-Үдэдэ яаманда ажалладаг һэн. Сергей ахайтан Бэлигтэ, Валя, Надя гэжэ үхибүүдтэй.
Гансаһаа газар дүүрэхэ
Гансаһаа газар дүүрэхэ гэдэгэй ёһоор, 19-дэхи зуун жэлэй тэн багаар түрэһэн Алсаае Шойдоной үри һадаһад - хонгоодор угсаатан түхэреэн ехэ Түнхэндэ, хангай тайгата Захааминда үдэн үнэржэжэ, түби дэлхэйгээр таран ябана.
- Шойдонтон гээшэш бүхэ яһатай, ута наһатай, ажалша бэрхэ зон юм. Ама хэлэндэшье бэрхэ, дууша хүнүүд, - гээд, нютагайнгаа үндэр наһатанай хөөрэлдэхые багадаа нилээн дуулаһаншье һаа, энээндэ балай анхаралаа хандуулдаггүй һэм. Мүнөө наһатай болоходоо, эдэ үгэнүүдэй ямар ехэ удхатай байһыень ойлгожо, хүндэтэ угсаатанайнгаа нэрэ хүндые үргэн, бултандань доро дохин һүгэдэхэ хүсэл түрэнэ.
Угсаатанаймнай урдаа хараха хүн
Описание:Гомбын Ринчин-Доржо Санжад Дамдиновна нүхэртэеэ
Шойдоной Гомбын хоёрдохи хүбүүн Ринчин-Доржо Гомбоевич Дашапилов (1924-2009) угсаатанаймнай урдаа хараха хүн ябаа. Дайнай, ажалай ветеран, нютаг зондоо хүндэтэй, ажалша бүхэриг, ухаатай сэсэн, олон үгэ зугаагүй нагаса таабаймнай олон тоото аша зээнэрэйнгээ түшэг тулгань байһан бэлэй.
- Эбиимни 85 наһа хүрэһэн юм. Би эбиингээ наһа абахаб, - гээд нагасамнай хэлэдэг һэн. Үнэхөөрөөшье, 85 наһа хүрэһэн. Ринчин-Доржо Гомбоевичой хүбүүн Булад Ринчинович мүнөө Шойдонтоной гол түлөөлэгшэдэй нэгэн болоно. Булад элинсэг таабайнгаа бууса Бамбаартада оршодог Нарин-Зураада түхеэрээд, мал ажахыгаа хүгжөөн байна. Гомбо, Буянта, Амгалан, Эрдэм хүбүүдтээ угайнгаа ёһо заншал дамжуулан, олон тоото аха дүүнэртэеэ холбоо барисаагаа бэхижүүлэн, угайнгаа нангин гуламтын ошые сасаруулна.
Элинсэгүүдэймнай бэлигэй, хүсэ шадалай, эрмэлзэлэй алтан дуһалнууд ехэ угаймнай түлөөлэгшэ бүхэндэ хүртэн тараһан. Иигэжэл Шойдонтоной – аха дүүнэрэй, түрэл гаралай, хани нүхэдэй дулаахан дүхэриг Түнхэн, Захаамин хангайдаа түшэн, дам хүгжэһөөр, ехэ угайнгаа һүр һүлдыень дээрэ үргэн бадаруулһаар.
Хандажап ДАМПИЛОВА,
Буряад Уласай эрдэм һуралсалай габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ород Уласай ниитэ эрдэм һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ
Дээрэхи зураг дээрэ: Шойдоной Гомбо аша басаган Хорлотоёо, 1957 он
