​Хэлэнэймнай хосортор хэды саг үлөө хаб?

Адагынь 40-50 жэлэй үнгэрхэдэ, түрэл хэлэмнай хосоронгоо хосорхол хаш гэжэ һанадаг һэмби. “Ямар 40-50-яа хэлээбши? 20-30 жэл гыш”, - гэжэ олон хүн хэлэдэг болонхой. Теэд мүнөө буряад хэлэ һэргээхэ, дэлгэрүүлхэ зорилготой нилээд олон һонин-һонин түсэлнүүд бэелүүлэгдэнэ ха юм. Тэдэниинь ямар нэгэн туһа нэмэри болодог юм гү гэжэ һонирхон, уг гарбалаараа ородшье һаа, сэдьхэлээрээ одоол бултанһаамнай үлүү буряад гэхээр Людмила Намжилонтой (Дригуноватай) хөөрэлдэбэбди. Энэ хүниие “Буряадаар хэлэнэбди”, “Түрэлхи хэлэн” гэһэн түсэлнүүдээр барандаа мэдэнэ ёһотойт.

• -Людмила, яагаад буряад хэлэтэй болоһон тухайгаа нэн түрүүн хөөрэжэ үгыт даа.
• -Жаа байхадамни, эжымни намайе Мухар-Шэбэр аймагай Хушуун-Үзүүр нютаг хүгшэн эжыдэм абаашаад, өөрөө Улаан-Үдэ хото ерэжэ, ажалда ороо. Тиихэдэнь хүгшэн эжытэеэ, дүү хүбүүнтэеэ буряадаар хөөрэлдэһөөр, үхибүүдээр наадаһаар байтараа, һара соо шал буряад болошооб. Манай нютагта ехэнхидээ буряадууд ажаһуудаг, ородууд - оройдоол 5 айл. Тэдэмнай баһа буряадаар дуугардаг. Уласай аймаг бүхэндэ иимэ нютагууд бии ха юм. Ород, татаар, эвенк, чуваш гү - булта уһан буряад хэлэтэйнүүд. Би Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида һураха үедөөл ород хэлэндээ бэрхэ болооб. Шал буряад шэнги аягүй ехэ акценттэйгээр дуугардаг байгааб. Мүнөөшье ородоор тон сэбэрээр хэлэжэ һураадүйб. Жаа байхадаа, буряад хэлэндэ хабаатай хэмжээ ябуулгануудта ходо хабаадахаш даа. Нэгэтэ һургуулидамнай буряад хэлээр олимпиада болоод, илагшадые линейкэ дээрэ шагнаа. “1-дэхи һуури Людмила Дригунова эзэлээ”, - гэжэ соносхоходонь, шаб шара би дүүрэн буряадуудай урда гаража, грамотаяа абааб. Бүхы һургуулимнай энеэгээ юм бэшэ гү. Тэрэ үедэ иимэл байха ёһотой гэжэ һанагша һэм. 9-дэхи ангида аймагтаа дангина боложо, уласай хэмжээндэ “Баатар-Дангинада” хабаадааб. Теэд финалда “Саган харар. Сагалганар” гэжэ байһан буряад хэлэгүй басагые шэлэн абахадань, би урмаа хухаржа, бэшэ нэгэшье хабаадахаяа болишоо һэм. Үхибүүн намда ямар гомдолтой байгаа гээшэб, ямар ехээр бархираа гээшэбиб! Минии нэгэл номер финалда абаа – буряад үхибүүдтэ жэшээ болгон харуулхаяа һанаа хаш.
• -Мүнөө буряад хэлэн шахардуу байдалтай гэжэ мэдэнэбди. Юундэ гээшэб?
• -Нээрээшье, хүндэхэн байдалтай. Жэшээнь, минии багада нютагтамнай хүүгэдэй сэсэрлигтэ ганса буряадаар дуугардаг байһан һаа, намһаа 18 жэлээр дүү басаганаймни ошоходо, хуу ородууд болошонхой һэн. Ганса Хушуун-Үзүүртэ бэшэ, бүхы нютагуудта иимэ байдал тогтонхой. Хүмүүжүүлэгшэдэй буряадаар дуугархада, хүүгэд ойлгодог, теэд хэлэдэггүй. Бидэ гэр бүлэдөө ганса буряадаар хөөрэлдэдэгбди, зүгөөр дүү басагамни буряадтаа тулюур. Минии һанахада, буряад хэлэнэй гэдэргээ гараһан гол шалтагаан - совет үедэ ородоор һайнаар дуугаржа шадахагүй буряадуудай хүдөөһөө Улаан-Үдэ һурахаяа ерэхэдэнь, тэдэниие ехээр шоо үзэдэг байһан. Тиихэдэнь эшээд лэ, түрэл хэлэеэ мартатараа ород хэлэндэ орошоо. Харин мүнөө саг хубилжа, буряад хэлэ мэдэхэ хүн хүндэтэй болонхой. Һэргээхэ, дэлгэрүүлхэ зорилготой элдэб янзын түсэлнүүд бэелүүлэгдэнэ. Теэд хожомдошоогүй һаамнай, һайн лэ һэн. Үгы хэжэрхёод, дахин һэргээхэнь гайтайл байха. Саашанхи хуби заяан тухайнь бодомжолхоошье айхаар. Юундэб гэхэдэ, мүнөөнэй үхибүүдэй олонхи түрэлхид хэлэеэ мэдэнэгүй, мүн шудалхаяашье һананагүй. “Буряад хэлээр юу хэхэ юм? Хаана хэрэглэхэ, хэнтэй хөөрэлдэхэбиб? Тиигэнхаар англи, хитад хэлэ үзөө һаа дээрэ”, - гэжэ хэлэдэг.
• -Магад, буряадууд – аймхай, залхуу, холын бодолгүй арад?
• -Би тиигэжэ хэлэхэгүйб. Бэрхэ, бэлигтэй, сэсэн, эбтэй зон. Буряадуудай дунда үндыһэн хадаа, ехэ дүтөөр һанадагби, үмөөрхэшьеб. Муул юумэниинь гэхэдэ, бүри һая шада-боли ородоор дуугаржа ядажа байһан аад, аюугүй түргөөр түрэл хэлэеэ мартажархёо. Буряад хүн бүхэн өөрыгөө, элинсэг хулинсагуудаа, үхибүүдээ, ерээдүйн үеынхидөө хүндэлжэ, түрэл хэлэеэ шудалха ёһотой, уялгатай. Үнэн дээрээ, буряад хэлэн буряадуудһаа бэшэ хэндэшье хэрэггүйл. Өөһэдынтнай һанаагаа зобоогүйдэ хэн зобохоб? Ондоо яһанай зоной буряад хэлэ зорюута үзэжэ байхадань, тэдээнһээ юугээрээ дутаа юмта? Жэшээнь, нэгэ ород танилни буряад һамга абаад, буряадаар дуугаржа эхилээ, эстон басаган буряад хүндэ хадамда гараад, баһа хэлыень шудалаа. Бүхы буряадуудай гэр бүлэдөө үхибүүдтэеэ түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэжэ байгаа һаань, өөһэдтэнь лэ ехэ туһа болохол.
• -Танай наһанай нүхэр, хүбүүнтнай буряад хэлэтэйнүүд гү?
• -Нүхэрни – түүхэй буряад: хуу ойлгодог аад, дуугардаггүй. Эсэгэнь Хэжэнгын, эжынь Загарайн, зүгөөр Улаан-Үдэдэ өөдөө болоһон. Хүбүүмни 3-тай. Хэлэндэ үшөө һайнаар ороодүйбди. Хоёр хэлэеэ тэгшэ абаад ябахабди.
• -Людмила, ондоо яһанай хүүгэд буряад хэлэ үзэхэ ёһотой гү? Энээн тухай юун гэжэ һананат?
• -Буряадай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадта түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй һурагшад, дүүргэгшэд олон. Буряад һургуулиин буряад үхибүүдэй иигэжэ байхада, бусад яһанай хүүгэдтэ хэрэгтэй аал? Минии һанахада, һургуули бүхэндэ ород хэлэндэ хэды саг үгтэнэб, тэдыл саг буряад хэлэндэ хараалагдаха ёһотой. Мүн хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряад бүлэгүүдые нээхэ шухала. Зүгөөр буряадуудһаа бэшэн дураараа ябаха. Харин буряад яһанай үхибүүдтэ шэлэхэ арга үгөө һаа, түрэл хэлэнһээ арсаха зоншье олдохол. Буряадби гэхэеэ эшэдэг хүнүүд бии ха юм. Тон яагаа һаа дээрэб гэжэ мэдэнэгүйб. Энэтнай ехэ орёо асуудал.
• -Танай хабаадалгатайгаар бүтэдэг “Түрэлхи хэлэн”гэһэн түсэл тухай хөөрэжэ үгыт даа.
• -Түрүүшын жэлдэ томошуултай, хоёрдохи жэлдэньУлаан-Үдын 35-дахи һургуулиин хүүгэдтэй хүдэлөө һэмди. Тиихэдээ буряад хэлэ шудалхаһаа гадна ёһо заншал, эдеэ хоол, тамирай нааданууд, соёлтой танилсуулаабди. Хэшээлнүүднай Этнографическа музейдэ үнгэргэгдэдэг, ходо шэнэ “багша” айлшалжа ерэдэг. Жэшээнь, үхибүүд бууза мушхангаа, буряадаар хэлэжэ һурана. “Энэ – талхан, энэ – мяхан. Мяхаяа талхан соо хээд, гоёхоноор мушхажа орёонобди”, - гэхэ мэтээр бүхы үйлэнүүдыень харуулжа, дабтуулжа байгаад заахада, үхибүүд бэлээр һанажа абана. Шагай наадаабди, һур харбагша ерэжэ, номо годлитой танилсуулаа, “Лаккитон” бүлгэм буряад дуунуудта һургаа, “Байгал” театрай хатаршан ёохор заагаа...Миин хэшээлдэ орходоо, һонирхолтойшье, ашаг үрэтэйшье байна. Энэ ажал зунай үедэ ябуулагдадаг.
• Харин мүнөө шэнэ түсэл дээрэ хүдэлжэ байнабди. Мэдээжэ сурбалжалагша, продюсер, олон түсэлнүүдые, тэрэ тоодо “Түхэриг” гэжэ дамжуулга зохёоһон Булат Цыденешеевэй үүсхэл болоно. Удхань гэхэдэ, буряадуудые түрэл хэлэеэ үзыт даа гэжэ уряалан, уһан буряад хэлэтэй ондоо яһанай хүнүүдэй жэшээ харуулхаяа һананабди. Буряад орондомнай иимэ хүнүүд нилээд олон. Тува, татаарһаа эхилээд, азербайджаншье хүнүүд бии. Тэдэ буряадуудта орходоо, бүри орёо байдалда ажаһуугаашье һаа, түрэл хэлэеэ мартанагүй, мүн буряадаар тордиһогүй дуугарна ха юм. Хүдөө нютагуудаар ябахабди. Жэшээнь, Мухар-Шэбэр аймагай Боом, Хушуун-Үзүүр нютагуудта буряад айлнууд ород хүүгэдые үргэжэ абаад, тэдэнь уһан буряад хэлэтэй болонхойнууд. Иимэ зон ехэ олон. Зорюута тэдэндэ гэжэ багшанарай колледждо “Буряад хэлэн баян даа!” гэһэн мүрысөөн үнгэргэгдэдэг. Бишье 2009 ондо хабаадажа илаһан байнаб. Тэндэһээл эхилжэ, буряад хэлэнэй түсэлнүүдтэ оролсодог болооб. Мүнөө түрэ хурим, милаан гэхэ мэтын һайндэрнүүдые хүтэлнэб. Саашадаашье энэ шэглэлээрээ ябахаб. Хэзээб даа нэгэтэ яряанай буряад хэлэнэй һургуули нээхэ хүсэлтэйб. “Людмила Намжилоной һургуули” гэжэ үшөө дуулаха байхат.

- Людмила, ород зон буряадаар дуугархадатнай, хэр хандадаг бэ?

- Элдэбээр. Гомдохошье, шоо үзэхэшье хүнүүд байха. “Предатель” гүүлээшьеб. Би ехээр муудадаггүйб. Бултанда һайн боложо шадахагүйш. Нэгэ талаараа, тэдэниие ойлгохоор. Зүгөөр би ород хэлэеэ хаяагүй ха юмбиб. Шуһа мяхаараа ородби, уг соомнай нэгэшье буряад байгаагүй. Теэд жааһаа хойшо буряадуудай дунда үндыгөөд, буряад хэлэ, ёһо заншалынь мэдэхэ болошоһон хойноо яахабиб? Эндэ минии ямаршье гэм зэмэ үгы.

- Яагаад буряад ородоо тэнсүүлжэ шаданабта?

- Хүндэ юумэниинь үгыл. Бурхан нэгэ гэдэг ха юм. Би һүмэшье ошодогби, дасан дугануудааршье ябагшаб. Ородойнгоо һайндэрнүүдые алдангүй тэмдэглэдэгби, буряад ёһо заншалнуудаа сахидагби. Минии эгээл дуратай һайндэр – Шэнэ жэл. Мүн Сагаалганда онсо хандасатайб. Нүхэдэймни дунда ородуудшье, буряадуудшье бии.

- Людмила, ехэ зүрхэтэй хүн байнат. Танһаа жэшээ абамаар. Һайнта даа. Ажалдатнай амжалта хүсэнэбди.

Дыжид МАРХАДАЕВА

Людмила НАМЖИЛОНОЙ дурадхаһан гэрэл зураг