739
Һөөнын Шиираб (1860-1930)
Энэ ехэ атласые Түбэд оронhоо залажа асарhан хүн хадаа Һөөнын Шиираб ламбагай юм. Тэрэ 1860 ондо Ага нютагай Согто-Хангилай Улаан Булагта шарайд угай Һөөнын табан хүбүүдэй нэгэн боложо заяаhан гэжэ Ж.Ж. Цыбенов тэмдэглэhэн байдаг. Харин Һөөнын зээ басаган болохо Мужуухайн Тогмодой Дэжэгма: «Манай Һөөнэ нагасатан Түүргын айл байhан», - гэжэ хэлээ һэн.
Һөөнын Шиираб бага наhандаа Сүүгэл дасанай хубараг боложо, тэндэхи Мамба дасанда түбэд эмнэлгын ухаанда hуража эхилhэн байгаа. Удаань Зүүн Түбэдэй Гүмбүм дасанай хажуудахи суутай Сэртог Мамба дасанда 10 жэлдэ hураад, ехэ мэргэжэлтэй эмшэн болоһон. Тэндэ hураха үедөө Буряад орондо түбэд эмнэлгэ дэлгэрүүлжэ, олон hайн эмшэдтэй боложо, арад зоноо элүүр энхэ амидаруулха зорилготойгоор Сүүгэл дасанай зөөри хүрэнгөөр туйлай нюусаар зураашаниие хүлhэлжэ, атласай зурагые буулгуулhан байгаа. 13-дугаар Далай ламын багша Агваан Доржиевай туhаламжаар хэгдэһэн энэ нюуса ябадалынь мэдэгдэхэ болоо hаа, Шиираб ламбагаймнай тэндээ зураашантаяа суг ами наhаяа дууhаха байгаа. Харин золоор мэдэгдээгүй.
Анхан энэ зураг бүтээжэ асархые забдахадань, хүрэнгэ зөөринь дутаад, хоёрдохи удаагаа Сүүгэл дасан ерэжэ, алта мүнгэ абаашаһан юм. Тиихэдээ ада тодхорһоо үбшэлhэн хүниие номой уншалгаар эдэгээхэ аргые hуража шудалхаар Зүүн Түбэд ошожо, атласаа бүрин бүтээгээд, Сүүгэл дасанаа хүргэhэн гэдэг.
Энэ атласаа бүтээһэнэй һүүлээр бэеһээ һалгангүй, амин голтоёо холбожо, нюусаар залажа асархань тиимэшье бэлэн хэрэг бэшэ hааб даа. Ехэнхи харгыгаа ябагаар ябажа, хаа-яа элжэгэ, луусай (адууһан элжэгэн хоёрһоо гараһан амитанай) ашаа дээрэ hуужа, хада хабшал, хабсагайта уулые дабаха, мүрэн голые гаталха, хуурай элhэн губиие туйлаха, гэдэhээ үлдэхэ, хамшаглажа үбдэхэ, дааража бээрэхэ, амаяа хатажа ангаха, ядаржа зүдэрхэ – эдэ мэтын тоогүй олон бэрхэшээл Һөөнын Шиираб ламбагайн урда тобойгоо. Шэнэхээн дасанай нэрэтэй ехэ эмшэ Махаранзын Гэлэг-Нима ламбагайн хэлэhые үндэһэлхэдэ, Һөөнын Шиираб ламбагай дээрээ ахагүй, ехэ гарай эмшэн байhан. Европын эмшэдэй эмшэлжэ шадаагүй хүндэ үбшэнтэниие эдэгээжэрхидэг байhанhаа гадна, европын эмшэдэй операци хэжэ аргалха үбшэнтэниие миин лэ эм хүртөөжэ, һайн болгодог байhан.
Һөөнын Шиираб ламбагай үнөөхи атласаа абаад, Сүүгэл дасанаа зорижо, ябагаар бусажа ябахадаа, нэгэ айлда хүрэхэдэнь, эхэнэрынь хүнгэрхэ болоод, ами табижа, үхэдхэн унажа байба. Ламбагай тэрэ эхэнэрэй hудал барижа үзөөд, гэрэй эзэнһээ шүбгыень эрижэ абаад, hайса бусалгажа арюудхаhанай hүүлээр эхэнэрэй гэдэhыень эльбэжэ үзөөд, тэрэ шүбгөөрөө хадхажархиба. Уданшьегүй тэрэнь ами оробо. Шиираб ламбагай ойлгуулжа хэлэхэдээ, хээли соохи хүүгэн эхынгээ улаан голые шанга адхаад, шуhан hудалыень бажууhанhаа боложо, эхэнь үхэдхэн хэбтэжэ байгаал даа.
«Хээли соохи хүүгэнэй гарыень оножо хадхахадамни,hудалынь табигдажа, амиоробо гээшэ», - гэжэ хэлээ ха. Тэрэ айл хүл дээрээ хүдэлжэ, ехэ баярлан, Шиираб ламбагайда мори бэлэглэжэ, унаа залгуулжа үгөө. Иигэжэ тэрэ Гоншог-Нима ламатаяа хүл амарханаар хүрэхэ газартаа хүрөө һэн ха.
Һөөнын Шиираб ламбагай 1920-ёод оной үедэ Шэнэхээн нютагта hаатажа, хэдыхэн жэл болоод, Ород гүрэнэй Агын Түүргэ нютаг хүрөөд, удааншье болонгүй, тушаагдаhан байна. Шэнэхээнhээ Ород руу гараха гэжэ байхадань, тэрэнэй зээ хүбүүн Жалсарайн Эрдэни:«Тиишээ ошоогүй hаатнай дээрэ. Ошобол, баригдажа болохот», - гэжэ идхаха hануулхадань дуулангүй, хилэ дабаhан гэдэг. Тэрэнь нютаг ороноо ехээр hанаһан байгаа, нүгөө талаар өөрөө Гүлгөөнэй унзад гэжэ багшатаяа мэндэдэнь уулзаха hэмби гэжэ хорихын аргагүйгөөр зүдхэhэн байгаал даа. Һөөнын Шиираб ламбагайн тушаагдаhаниинь хилэ дураараа гараhанhаань болоhон юм гү, али лама бүхэниие ада үзэhэнhөө болоhон юм гү – мэдэхын аргагүй. Зүгөөр түрмэдэ байха үедөө үбшэнтэниие заһажа байтараа, hүүлдэнь шангалагдаад, хүлөө тайрагдаhан гэжэ яряан бии. Тиигэжэ 1930 ондо түрмэдэ наhан эсэс болоо һэн ха.
Хөөрхы, тиимэ ехэ габьяа зүдхэлтэй, тусхай мэдэсэ шадабаритай эмшэн ламбагай иигэжэ харамтайгаар тагаалал түгэсөө. Зүгөөр алдар габьяань бүхы буряадуудай сэдьхэл зүрхэндэ үни мүнхэ байха.
Балбарай Доржо-Ханда, Санжаа-Ешын Сэмжэд гэгшэдэй бэшэһэн “Хомор эрдэни хэн залааб?” гэһэн номһоо
Буряадай түүхын музейн жасаһаа абтаһан гэрэл зураг
