1202
Бүһэтэйшүүлэй һүр һүлдыень үргэхэ хэрэгтэй гэдэг. Теэд хэн үргэхэ ёһотойб? Эхэнэр хүн. Юунэй түлөө? Үхибүүдэйнгээ эсэгээрээ омогорхожо ябахын, угайнгаа һайханаар үргэлжэлхын тула. Энэнь тон зүб. Зүгөөр зарим эрэшүүлэй һүр һүлдэ үргэ-боли, ямаршье илгаагүй байдаг. Мүн сагшье хубилаа...
Юундэ эхэнэр хүн ходо үритэй агшаб?
Минии һанахада, урдандаа эхэнэр хүн өөрын мэдэхэ мүнгэ зөөригүй, олон сурба үхибүүдээ хүмүүжүүлээд, эрынгээ зараса болоод, гэрэйнгээ оёорто борсойходожо һуудаг һэн. Тиихэдэ бүһэтэйшүүлэй – хара хүшэнэй үе байһан. Үнэхөөрөөшье, эсэгэ хүн үхи шубуудайнгаа хоолой тэжээхэ, гэр бүлэеэ дайсадһаа хамгаалха гэһэн тон харюусалгатай үүргэтэй хадаа, эгээл хүндэтэйдэ тоологдодог бэлэй. Хубсаһыень амяарнь угааха, эдеэнэйнгээ дээжээр хүндэлхэ, хэлэһэн үгыень хуули шэнгеэр һанажа ябаха, хөөрэлдөөн соонь оролсохогүй гэхэ мэтын ёһо жэншэдгүй сахигдадаг байһан. Мүн годоороошье һаань, үгыень хүндэлэн дуугарха эхэнэршье, үхибүүншье байгаагүй: тэжээһэн хүн хэзээшье зүб ха юм.
Харин мүнөөмнай - эрэшүүлэй ба эхэнэрнүүдэй суг хамтын үе гээшэ ааб даа: эмэгтэйшүүл бүһэтэйшүүлэй гол үүргыень хубаалдажа абаад, шадал соогоо һалирна. Тиимэһээ уялгануудынь, хэдэг ажалынь баһал холисолдоо. Бүһэтэйшүүл амһарта жэмһэртэ, хубсаһа хунар, шала угаажархидаг, эдеэ шанажархидаг болонхой. Эндэ би сээртэй юумыень оройдоо харанагүйб.
Зүгөөр наһатай зон эрэ хүндэ илангаяа угаадаһа, бог шорой хаюулжа, һүр һүлдыень доройтуулхагүй гэдэг. Теэд эхэнэрнүүд, эхэнүүд ямар хадаа, муу муухайтай зууралдаха ёһотойб?
“Үбгэнэйнгөө ёһотой эрэ шэнгеэр гэр бүлэеэ хангадаг, хамгаалдаг һаань, одоол урда хойгуурнь үльмы дээрээ гүйхэ, духынгаа соороторшье газар мүргэхэ һэмби. Зүгөөр шангаханаар бадашаагүйдэш, горитойхоноор ёбороогүйдэш, алхашье хэдэггүй ха юм. Залхууниинь тэрэ зэргэ. Зоргоорнь табяа һаашни, хооһон хөөрөө дэлгээд лэ, диванай гоёолто болошоод, хүлөө жиижэ, хүйһэндөө нёлбожо хэбтэхэл. Харин хашан мориндол намда туулга туулгаһаар, хүн зоной харахада, зөөритэйшье хэбэртэй, ажалдаашье урагшатай яһала бараг эрын тоодо ябана ха юм”, - гэжэ нэгэ эхэнэр хорёод жэлдэ суг һууһан нүхэр тухайгаа хэлээ һэн.
“Үхибүү түрэжэ үгөөд, тон адли ажал хэлсээд, үшөө амтатайгаар эдеэлүүлхэ, сэбэрээр хубсалуулха, янгархахадань эрхэлүүлхэ, ондоо эхэнэртэ һанаархахагүйнь тула өөрөө ходо һаргама гоё байха, һонирхолойнь буурахагүйн тула бодоод лэ энеэлгэхэ, хүхеэхэ, үгы һаа, ухаатай сэсэн болохоёо оролдохо... Юундэ эхэнэрнүүд ходо ёһотой, үритэй байгшаб?” - гэжэ наһаяа нилээд эдиһэн үшөө нэгэ эхэнэр харюусаа бэлэй.
Эрэнь эрэшэг, эхэнэрынь эхэнэршэг байха
Би тэдэниие буруу гэжэ хэлэжэ шадахагүйб. Юуб гэбэл, гэр бүлэ гээшэ эрэ эхэнэр хоёрой - аба эжы хоёрой суг хамтын хүсөөр, оролдолгоор, харюусалгаар байгуулагдаха ёһотой. Эсэгэ болоол хадаа, “һананагүйб, һонигүй, дурамгүй” гэхэеэ болёод, үдэр бүхэндэ хүүгэдтээ яаран тэгүүлхэ ёһотой. Теэд инаг дуранай охиной буурахада, “тэнгэриин одо мүшэдые шамдаа бэлэглэхэб” гэһэн найдуулганьшье мартагдажа,ехэнхидээ эхэнэр лэ гансаараа урагшаа жүдхэхэ баатай болодог. Юундэб гэхэдэ, юһэн һара соо зүрхэн дороо хадагалжа ябаһан хадаа, эхэл хүн үри хүүгэдтээ һанаагаа зободог. Харин нүгөөдэнь өөртөөл адли урагшагүй нүхэдтэеэ сагаа үнгэргэжэ, бэеэ хайрлаһан, хуби заяандаа гомдоһон тухай нэгэл “дуугаа дуулажа” эхилдэг.
Мүнөөнэй сагта нэгэнииньшье, илангаяа бүһэтэй хүн хүлөө һольбуулаад, гараа хабсараад һууха ёһогүй гэжэ һанагдана. Гэбэшье, эрэниинь эрэшэг, эхэнэрынь эхэнэршэг һаа, һайн лэ юм ааб даа. Угайдхадаа хүн зон соо, үхибүүдэйнгээ хажууда үбгэеэ нохойн эдихэгүйгөөр харааха, хараһан юумээрээ наншаха гээшэ – тон ехэ алдуу. Хүүгэд тулюур туйган, ахир абатайб гэжэ эшэхэ, бишье тиимэб гэжэ бэеэ уруунь дараха, харин эсэгынь һүр һүлдэ дарагдажа, зондошье, хүүгэдтээшье, өөртөөшье хүндэгүй болошохо.
Хүмүүжүүлгын хүндүүлхэй асуудал
Эрын мууда эхэнэр гэмтэй гэлсэдэг: үхибүүн байхадань, эжынь буруугаар хүмүүжүүлнэ, ехэ болоходонь, һамганиинь буруугаар хандана. Үнэхөөрөөшье, эжынэр хүбүүдээ эдеэгүй байдаг, тэдэнээ эльбэхэ дальбаха, үлүү бөөмэйлхэ. Тиимэһээл хүбүүнэйнгээ багадань таһа эрхэлүүлжэ үндылгөөд, 5 наһа хүрэхэдэнь, эсэгынь хүмүүжүүлгэдэ оруулха хэрэгтэй гэгшэ. Үгы һаа, зантайжа, һахал һамбай ургатараа, эжынгээ хормойһоо таһархагүй. Һүүлдэ гэрлэхэдээ, һамганайнгаа хормойдо аһалдаад лэ, үхибүүдээ тэжээжэшье шадахагүй, эрын сэнэггүй хүн болохо. Хойшолонгынь мэдээжэ: һамгандаа хараалгаха (сохюулаагүйнь болоо), хүүгэдтээ зэмэлүүлхэ (сохом магтуулхагүй)...
Эндэ мүнгэнэй хэмжээнэй асуудал гараадхина. Юуб гэбэл, хүн бүхэнэй ухаан сэдьхэл өөрын эрилтэтэй. Зарим һамгадта арбан паар гуталшье үсөөдэхэ, бриллиантшье һанааень тэгшэрүүлхэгүй. Харин зарим эрэшүүл ажамидаралгын тон бага хэмжээнэй тухай мүнгэ үгэжэрхёод, уялгаяа дүүргээб гэжэ һанадаг.
Зүгөөр эрын ёһоор хүмүүжүүлэгдэһэн хүн хэзээдэшье, ямаршье эрхэ байдалда һүр һүлдэеэ даруулхагүй. Хэрэгтэй һаань, үхибүүдэйнгээ эхые хүмүүжүүлжэшье шадаха. Тиин гэр бүлынгөө найдамтай халхабша, хангагша боложо,бултанда хүндэтэй байха.
Эрэ хүн – эрдэни
Буряад орондомнай энэ үгые гэршэлһэн гэр бүлэнүүд үсөөн бэшэ. Олонхинь хүгшэн айлайхи ааб даа. Гэбэшье, залуушуулай дунда баһал дайралдадаг. Нэгыень жэшээ болгон дурдаһуу.
Энэ гэр бүлэ хүдөөдэ ажаһуудаг, гурбан хүүгэдтэй. Гэрэй эзэн һайн салинтай ажалтайшье һаа, амаралтын үдэрнүүдтэ хүбүүгээ дахуулаад, трактораараа гү, али ехэ ашаанай машинаараа мүнгэ хэдэг. Наһанайнь нүхэр баһал бараг ажалтай. Мүн үхэр малаа, хони ямаадаа хараха, зунай сагта огород тариха.
Һонин юумэниинь гэхэдэ, үбгэниинь, хүбүүниинь һамгадай ажалда дүтэшье хүрэдэггүй. Хүбүүниинь ажал хэлсээд ерэхэдээ, эсэгэтэеэ зэргэлжэ һуугаад, урдаа эдихэ юумэ табюулжа эдеэд, эрэ гээшэб гэжэ телевизор хараад хэбтэшэдэг. Зүгөөр түлеэ залһан, уһа саһан гэхэ мэтын ажалаа хүнэй хэлэлтэгүй хуу хээ ааб даа. Сүлөө сагтаа футбол, хоккей наададаг. Хүнтэй хэрэлдэжэ гү, али тоосолдожо байхыень харахагүйт. Ямар бэ даа аргаар үгэеэ ойлголсожо шададаг.
Гэрэй эзэн эхэнэр наһанайнгаа нүхэртэеэ зүбшэн хэлсээгүй һаа, шухала шиидхэбэринүүдые абадаггүй. Хүнэй энэ-тэрэ юумэ эрихэдэ гү, али дурадхахада, үбгэнтэеэ хөөрэлдүүжэб гэжэ харюусадаг. Үхибүүдэйнгээ баһа тиигэхэмнай, иигэхэмнай гэхэдэ, эсэгэһээ һурагты гэжэрхидэг.
Үбгэниинь, үнэхөөрөөшье, бэрхэ, ажалша, ухаатай, харюусалгатай хүн. Олоһон мүнгэеэ дууһыень һамгандаа тушааха. Архи тамхинда хорхойгүй хүндэ амар юм гү даа: мүнгэеэ нюужа гү, али һөөргэнь нэхэжэ зоболтогүй. Нэгэ үгөөр, һамгаяа, хүүгэдээ хэм соохононь эрхэлүүлээд, дан үлүү гаргажархингүй, зохидхоноор абаад ябадаг.Үшөө ухаа зааха. Тэдэниинь шагнаархаад һууха.
Һамганайнь хүн зон соо үбгэеэ хараахыень гү, али хэндэшьеб нюусаар муушалхыень дуулаагүйб. Зүгөөр ехэ-ехээр магтахыеньшье һананагүйб. Бэе бэеэ шоглоод, наадан һагад хадхаад, энеэлдэжэ һуугша. Бэе бэедээ дуратайгаашье хүндэ мэдүүлдэггүй. Хүн зон, түрэл гаралынь эдэ хоёрые ехэ зохидшоодог. Иимэхэн лэ гэр бүлэл даа: эрэнь хүндэтэй, эхэнэрынь ямбатай.
Яагаадшье таби, хайшан гээдшье хара: эрэ хүн – эрдэнил даа. Хада урбуулха хүсэн, огторгой руу ниидэхэ ухаан, аюулһаа халхалан абарха зүрхэн бүһэтэйшүүлдэл байгаалиһаа үгтэдэг ха юм. Угнайшье эрэ хүнэй даашын. Тиимэһээ хүбүүдые багаһаань хойшо зүбөөр хүмүүжүүлхэ шухала. Харин таанад юун гэжэ һананат? Энээн тухай һанамжануудаараа хубаалдахыетнай уряалнабди.
Дарима ЦЫБИКДОРЖИЕВА
