«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда буужа ерэхэ үедэнь
Цыренжаб Сампиловай нэрэмжэтэ Уран һайханай музейдэ һарын туршада хүхэ үнгэ магтаһан, хүхэ үнгөөр оршон тойронхиие тайлбарилһан, хүхэ үнгөөр гүн сэдьхэлэйнгээ гуниг дэлгэһэн үзэсхэлэн болоо. Монгол Уласай Баян Үлгы аймагһаа гарбалтай, шуһа мяхаараа казах угсаатаншье һаа, сэдьхэл зүрхөөрөө жэнхэни монгол табисууртай Жанатхаанай Ойлан зураашанай “Хүхэ мүнхэ тэнгэриин орон” гэһэн үзэсхэлэн олоной анхарал татаа. Амжалтатай түгэсэһэн үзэсхэлэнөө хуряажа, хүршэ Эрхүү зорихоһоонь урдахана зураашантай ушараабди. “Байгал” хамталигай продюсер Эржена Ламуева манай уулзалга эмхидхэжэ, энэ өөрсэ хараа бодолтой, һонирхол татама хүнтэй танилсуулба.
Улаан-Баатарта үндыһэн Ж.Ойлан Монголой мэдээжэ уран бэлигтэн Жанатхаан абынгаа дэргэдэ урган үндыһөөр, нүүдэлшэ арадайнгаа соёл уралигтай танилсаха, балшар наһанһаа тэрэниие бэедээ шэнгээхэ табисууртай байба. Сюрреалист шугам тахидаг бэлигтэн гадаада соёл сэгнэжэ, хэмжэшэгүй үндэртэ табибашье, түрэл арадайнгаа оёоргүй гүн далайн баялиг юунһээшье сэнтэй байна даа гэжэ сэдьхэлэй үгэ алдаа.
Ойланай гурбан таабари
Эртэ үеһөө хүхэ үнгэ ба монгол хоёр эхирлэжэ алхалха табисууртай гэжэ мэдээжэ байбашье, харин хүхэ үнгын зүһэһөө бүридэһэн үзэсхэлэн үзэхэ гээшэ нэгэ гайхалтай таабари боложо үгөө. Тиимэһээ түрүүшын асуудални (гансаш минии бэшэ байһан байха): “Юундэ хүхэ үнгэ бэ?”
“Хүхэ мүнхэ тэнгэри, хүхэ толбото монголшууд, Эзэн богдо Чингис хаанай хүхэ үнгэтэй дэгэл” гэхэ мэтэ хүлеэгдэмэ олон ба заншалта тайлбари үгтөө. Зүгөөр саадахи нюуса һанаанайнгаа нэгэхэн лэ бодолые дүүрэн тайлбарилаа. Минии мэдэхын Баян Үлгын ажаһуугшад ехэнхинь лалын шажантан, тэрэнэй шэрүүншэг эрил- тэнүүд дэлхэйгээр мэдээжэ. Харин Ойлан зураашамнай өөрынгөө дураар бөө мүргэл һунгажа, тэнгэри өөдэ саг үргэлжэ хандажа, ажабайдалайнгаа орёо асуултануудта харюу бэдэрдэг хүн байшоо. Хэдышье һайнаар түүрэг соёлоо, түүхэеэ мэдэбэшье, сэдьхэлыемни ехэ хүлгөөнэгүй гэжэ айлдаа. Тэнгэридэ хандажа эхилһэнһээмни хойшо зүүдэндэмни олон тоото далда удхатай зураг хараанууд, һүрөөтэй дүрэнүүд, бодолнууд ерэдэг болоһон. Хэдэн жэлээр нэгэ зүүдэ манаха ушар дайралдана, зүүдэн соо ерээдүйемни харуулһан зураг жэжэ жэжээр, хуби хубяар бүридэнэ. Эхэнэрэй умай соо нялха хүүгэнэй ургаһантай зэргэсүүлжэ боломоор ха гү?
Энэ харюуһаань уламжалан, хүхэ үнгэ түүрээһэн Ойлан бэлигтэнэй ээлжээтэ сэдэбтэ орообди.
Эхэнэр. Шараа нюсэгэн хүгшэн, залуу эхэнэрнүүд ба нугархай аад, эгсэ хажуутай лонхын дүрэнүүд зурагһаа зурагта дабтагдана. Тэрэнэй тоодо эхэнэр түрэлтэнэй хүхэн. Зурагһаа зурагта үргэлжэ дабтадаг дүрэеэ зураашан иигэжэ тайлбарилна: “Бидэ, монголшууд, эхын умайһаа унаһанһаа хойшо нэн түрүүн эжынгээ урихан шарайһаа гадуур эжынгээ мээмээ ба сэнхир хүхэ мүнхэ тэнгэриеэ үзэнэ ха юмбибди. Энэл даа бидэнэй түрүүшын юртэмсэ ба оршолон”.
Харин гурбадахи таабаринь - бүреэтэй хорхой. Эверест уулын хормойһоо олдоһон хэдэн зуун сая жэлэй урайни түүхэтэй, шу- луун болотороо хатаһан энэ түүхын түгдэрхэйе бэедээ абаад ябана. Урда үенүүд соо манай эжы, үхибүүн, хани нүхэр байһан байжа магадгүй гэжэ нюдэеэ түхэреэлжэ байжа идхан хөөрэнэ. Үнэхөөрөөшье, магадгүй.
Тайлбари
Сюрреалис шэглэлэй зурагта хүн бүхэн өөрын хандасатай. Энэнь гайхалгүй. Никита Хрущёв эдэнээр ушархадаа: “Минии гурбатай хүбүүнһээ муугаар зуранабта?” - гэжэ зэмэлээ һэн гэгшэ гү? Зурагай нэгэ углууда нюсэгэн эхэнэр, дундань мэлхэйн толгой, нүгөө углуудань үнөөхи бүреэтэй хорхой, бүгэдыень хүхэ үнгын жаран зүһөөр зураглаад, юрэ зоной абаһаар тухайлхагүй сэсэн үгэнүүдээр тайлбарилжа байхада боломоор ааб даа гэжэ һанахаш зон олдохо. Харин зурагайнь урда хэдэн саг зогсоод, дахин-дахин бусажа бодолоо хатаахаш улад дайралдана. Эрхэтэн бүхэн өөрын монголтой, өөрын хүхэ үнгэтэй. Тооложо табиһан наһандаа төөлэжэ үгтэһэн бэеынгээ табисуур олохонь бэрхэтэй, харин тэрээндээ урбангүй, энэ наһандаа абажа гарахань бүришье бэрхэтэй болоно даа. “Тэмсэхэ ба бэдэрхэ, олохо ба булигдахагүй” гэһэн лорд Тениссонэй “Улисс” шүлэгэй һүүл мүрөөр түгэсэһүү.
Эржена Ламуевагай гэрэл зураг