​​Һүнэй үйлэдбэри хүгжэнэ гү?

Буряад Уласай Хүдөө ажа­хын болон эдеэ хоолой яа­ман һүнэй үйлэдбэри тухай зүблөө үнгэргөө. Арадай Хура­лай һунгамалнууд, хиналтын ал­бануудай түлөөлэгшэд, хүдөө ажахын эдеэнэй зүйлнүүдые үйлэдбэрилэгшэд болон Мон­гол ороной тус һалбариин түлөөлэгшэд тэрээндэ хабаадаһан байна.

Үнгэрһэн жэлэй ажаябуул­гын дүн согсологдожо, бэедэ хорогүй, һайн шанартай һүнэй эдеэ буйлуулга, тус үйлэдбэриин шиидхэгдээгүй бэрхэшээлнүүд, гүрэнэй талаһаа үзүүлэгдэхэ шэнэ дэмжэлтэнүүд, дэлгүүрэй харил­саан болон бусад шухаг асуудалнууд зүблөөн дээрэ хэлсэгдээ.

Һүн дуталдана

Һү үйлэдбэрилгэ дээшэлүүлхэ талаар ажал ябуулагдана. Гэбэшье улас доторой дэлгүүр һүнэй зүйлөөр дүүрэн хангагданагүй. Хүдөө ажахын сайдай орлогшо Юлия Дагдановагай тэмдэглэһээр, иимэ бэрхэшээл бүхы гүрэн дотор байна. Тиимэл хадаа һүүлэй жэлнүүдтэ һүнэй үйлэдбэри хүгжөөхэ, бэедэ хоротой, муу ша­нартай һүнэй эдеэнэй зүйлһөө дэлгүүрые хамгаалха талаар хэдэн хэмжээнүүд абтабашье, байдал үшөө хэсүү. Гэхэ зуура, гүрэнэй талаар үгтэжэл байһан дэмжэлтын ашаар һүнэй үйлэдбэри доошоо оронгүй, хэм соогоо байна.

- Һүнэй үйлэдбэриин гаргаша бага болгохо талаар хэдэн хэмжээнүүдые бэелүүлхэ, һүнэй үүлтэрэй мал үсхэбэрилгэ һэргээхэ, һү буйлуулга хүгжөөхэ тон шухала, - гэжэ Юлия Дагданова нэмэбэ.

2018 оной туршада Буряад Ула­сай дэбисхэр дээрэ 145,5 мянган тонно һүн, тэрэнэй 9 мянган тон­нонь хүдөө ажахын эмхинүүдтэ үйлэдбэрилэгдөө. Һүнэй эдеэнэй зүйл хэрэглэлгэ ажаһуугшадай бай­далай һайжарһанһаа сэхэ дулды­дана гэжэ мэргэжэлтэд онсолно. Мүнөө сагта ажаһуугшадай тоогоор жэл соо нэгэ хүн 207 кг һүнэй зүйл хэрэглэнэ. Энэ тоо баримта Росси­ин эрдэмэй Академиин эдеэ хоолой институдай дурадхаһан хэмжээнэй 64 хубинь болоно. Бүхыдөө жэл соо 204 мянга гаран тонно һүн хэрэ­глэгдэнэ. Һүнэй зүйлнүүд хэр най­маалагданаб гээд шэнжэлбэл, нютаг дээрээ үйлэдбэрилэгдэһэн һүнэй зүйл дэлгүүрэй оройдоол 25 хубиие бүридүүлнэ.

Буряад Уласта һү буйлуулан үйлэдбэрилдэг 21 эмхи ажалла­на. Нэгэ халаанаар тогтонгүй, һайнаар ажаллабал, жэлэй тур­шада 55 мянган тонно һү тэн­дэ буйлуулхаар бшуу. Хурууд үйлэдбэрилдэг Хяагтын ба Хэ­жэнгын хоёр ажахы һүнэй элбэг хаһадал ажалладаг. Эдэ аймагуу­дай захиргаан һү тушаалгада, һү худалдажа абалгада мүнгэн дэм­жэлтэ үзүүлдэг гэжэ тэмдэглэл­тэй.

Гаргаша ехэтэй үйлэдбэри

Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай эдеэ хоолой ба үйлэдбэрилгын таһагай дарга Татьяна Полозова һүнэй үйлэдбэриин гол бэрхэшээлнүүдые тодоруулба:

- Эндэ гол түлэб буйлуулагдаха һүн дуталдана. Һүнэй үйлэдбэри ехэ гаргашатай, буйлуулгада шэглүүлэгдэһэн мүнгэн бусанагүй. Май һараһаа сентябрь хүрэтэр һү һаалиин хаһа үргэлжэлдэг тула, үйлэдбэри хүгжөөхэнь бэрхэшээл­тэй. Тиимэһээ хэмэл онол аргаар үнеэдые үрэжүүлхэ шухала.

Байгша онһоо Буряад Улас до­тор үүлтэр һайжаруулгын гүрэнэй албан байгуулагдаа. Энэ албан мал һүрэгэй үүлтэр һайжаруулха та­лаар ажал ябуулжа, хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэдтэ үнеэдыень хэ­мэл аргаар үрэжүүлхыень хамһалсадаг. Тэрэ албаниие анхан Хүдөө ажахын яаманай малай һалбариин таһагай даргаар ажаллаһан Баяр Минжуров хүтэлбэрилдэг юм.

Үмсын ажахынуудһаа һүн суглуулагдана

2018 оной һүнэй сэн гэхэдэ, жиирэй баримтаар нэгэ литр һүн 22,4 түхэригөөр абтана.

Хамтын ба үмсын бүхы шатын хүдөө ажахын эмхинүүдтэ 145,5 мянган тонно һүн һаагдаа. Тэрэ­нэй 90 хубинь үмсын ба фермерэй ажахынуудта үйлэдбэрилэгдөө, ха­рин хүдөө ажахын томо эмхинүүдтэ оройдоол 9 мянган тонно һүн абтаа. Энэл ушар һайн шанартай түүхэй һү худалдажа абаха хэрэгтэ һаалта хэнэ. Мэргэжэлтэдэй хэлэһээр, эндэ хүдөө ажахын коопераци хүгжөөхэ шухала болоно.

- Һү худалдажа абаха болон най­маалха талаар мүнөө сагта хүдөө ажахын кооперативуудые байгуулгын асуудал тон шухала болоод байна. Тиимэһээ коопераци хүгжөөлгын түб байгуулагданхай. Эндэ хүдөө ажахын кооперативуу­дай хүгжэлтын талаар мэдээсэлэй туһаламжа хүдөөгэй үмсын ажахы­нуудта хүргэнэ, - гэжэ Татьяна Поло­зова хэлэбэ.

Гэхэ зуура, һүнэй үйлэдбэриин хүгжэлтэ бүхыдөө һү һаалиин хаһаһаа тон ехээр дулдыдана ха юм даа.

Үйлэдбэриин хүгжэлтэдэ – гүрэнэй дэмжэлтэ

Зүблөөндэ дурадхагдаһан мэдээсэлэй ёһоор, хэдэн жэлэй турша­да һүнэй үйлэдбэри доошолногүй - багаханааршье һаа, өөдөө алхам хэгдэнэ. Эндэ гол түлэб гүрэнэй та­лаар һүнэй үйлэдбэрилэгшэдые дэмжэһэнэй аша үрэ болоно. Һүнэй үүлтэртэ мал үсхэбэрилгэдэ, һү ту­шаажа абалгада, һүнэй зүйлнүүдые буйлуулан болбосоруулгада гүрэнэй хүнгэлэлтэ дэмжэлтэнүүд үгтэдэг гээшэ. Тэрэнэй ашаар хүдөө ажа­хынууд, фермернүүд үйлэдбэриеэ хүгжөөнэ. Мүнөө жэлдэ гүрэнэй үшөө нэгэ дэмжэлтэ хараалагдана. Эндэ үйлэдбэриин эмхинүүд болон хүдөөгэй кооперативуудта һү худал­дажа абаһанайнь гаргашын хэдэн хуби һөөргэнь бусаагдаха. Тиигэжэ нэгэ литр һүнэй түлөө 2 түхэригһөө дээшэ мүнгэн бусаагдаха болоно.

Мүнөө дээрээ энэ гүрэнэй дэм­жэлтын түсэл хэлсэгдэжэ байна. Иимэ субсиди һү худалдажа абадаг, һү үйлэдбэрилдэг үмсын ажахынуудта, фермернүүдтэ болон хүдөө ажахынуудта үгтэхэ. Мүн һү туша­ажа абаад, үйлэдбэринүүд руу дам­жуулдаг хүдөөгэй кооперативууд­та, өөһэдөөшье һүнэй эдеэнэй зүйл үйлэдбэрилдэг кооперативуудта үгтэхэ.

Нютагай байгууламжануудта хүдөө ажахын үйлэдбэри дэмжэхэ талаар эрхэ нүхэсэл олгуулагдаха тухай Буряад Уласай хуулида нэмэл­тэ бэлдэгдэжэ байна. Ерэхэ жэлһээ һүнэй үүлтэрэй мал үсхэбэрилгэдэ, һайн шанартай һү һаалида болон һү тушаалгада туһаламжа үзүүлэгдэжэ эхилхэ.

Социальна үүргэтэй эмхинүүд руу һү болон һүнэй эдеэнэй зүйл наймаалан тушаалга үйлэдбэриин хүгжэлтэдэ баһал өөрын һайн нүлөөтэй. Тиимэл хадань нютаг дээрэ үйлэдбэрилһэн һүнэй зүйлнүүдээр социальна эмхинүүдые хангалга­да хабаадахыень хүдөө ажахынууд уряалагдана.

2018 ондо Буряад Уласай һү үйлэдбэрилдэг эмхинүүд нэгэ мянга хахад тонно һүнэй зүйлнүүдые со­циальна эмхинүүд руу тушаажа, 100 сая түхэриг олзолһон байха юм.

Амжалтын алхамууд

Нёдондоной дүнгөөр һүнэй үйлэдбэриин һалбарида амжал­тын алхамууд бии. Жэшээнь, ааруул үйлэдбэрилгэ 2,7 дахин ехэ болоо. Харин ээдэһэн һүнэй зүйлнүүдэй үйлэдбэри 3 дахин дээшэлээ. Бэшүүрэй тоһоной завод ба За­хааминай “Агропродукт” ажахы наймаанай өөһэдын онсо тэмдэг, үнэмшэлгэтэй болоо. Гэхэдээ һүнэй үйлэдбэриин эмхинүүд һү шэрэ­дэг тусхай хэрэгсэлнүүдтэй авто-унаануудые худалдажа абаа. Манай эндэ морожено бүтээлгэдэ мүнгэеэ шэглүүлхэ хүсэлтэй ондоо тээхи үмсын хэрэг эрхилэгшэд олдоо. Юрын наймаанай газарнууд нютаг дээрээ һү үйлэдбэрилэгшэдтэй хол­боо байгуулна. Уласаймнай хүдөө нютагуудаар үйлэдбэрилэгдэһэн һүнэй эдеэнэй зүйлнүүд һайнаар най­маалагдана.

Дүршэлөөрөө хубаалдабад

Энэ зүблөөн дээрэ мүн лэ һайн шанартай, бэедэ хорогүй һүнэй эдеэ­нэй зүйл тухай, малай эмшэнэй элек­трон үнэмшэлгэ болон һүнэй зүйлэй шанарай гүрэнэй мониторинг тухай асуудалнууд зүбшэгдөө. Буряад Ула­сай үмсын хэрэг эрхилэгшэдые дэм­жэлгын түб хайшан гэжэ олзын хэ­рэг хүгжөөхэб, хари гүрэн руу ямар аргаар үйлэдбэриингөө зүйл ябуул­хаб гэхэ мэтэ туһатай зүбшэлнүүд үгтэбэ.

Тус зүблөөндэ хүршэ Монгол оронһоо һүнэй үйлэдбэрилэгшэд ерэжэ хабаадаа.

«АПУ» гэһэн компани мүнөө сагта Монгол гүрэнэй һүнэй үйлэдбэриин эгээл түрүү ажахы гээшэ. Тэрэ­нэй бүтээһэн эдеэн Мон­гол гүрэнэй һүнэй дэлгүүрэй 30 хубииень хангадаг, өөһэдынгөө үйлэдбэриин зүйл Бангладеш, Гонконг гүрэнүүд руу наймаалдаг юм байна.

Тиигэжэ Монголой һүнэй үйлэдбэрилэгшэд зүблөөн дээрэ өөһэдынгөө буйлуулһан һүнэй эдеэнтэй танилсуулаа. Дэлгүүртэ өөрынгөө һуури олохын тула, шэнэ һонин зүйлнүүдые буйлуулан үйлэдбэрилхэ хэрэгтэй. Майн 16-19-эй үдэрнүүдтэ Монгол орондо бага ба дунда зэргын олзын хэрэг эрхилэгшэдэй үйлэдбэриин үзэсхэлэн дэлгэгдэхэ. Тэрээндэ манай эндэхи һүнэй үйлэдбэриин олзын хэрэг эр­хилэгшэд хабаадаха аргатай.

Зүблөөнэй түгэсхэлдэ һүнэй эдеэнэй зүйлнүүдэй үзэсхэлэн дэл­гэгдээ. Бэеэ хүсэһэн томошье ажа­хынууд болон һая эхилжэ байһан багахан үйлэдбэриин эмхинүүд һүнэй эдеэ амталан туршаад, һанамжануудаараа хубаалдаа.

Татьяна Полозовагай гэрэл зураг