​Харгын заяа айладхыт

Эмхидхэгшэд: Светлана Хободоева Октябрина Дашинимаева басагантаяа

«Агууехэ Сайн замаар» гэһэн уласхоорондын ехэ һайндэр үүсхэн байгуулагша С.Д.Хободоеватай хөөрэлдөөгөө дурадхая.

Сэлэнгэ аймагай Ара Бууса (Арбузово) тоонтотой, эхирэд угай олзоной һалааһаа гарбалтай Светлана Хободоева Эрхүүгэй гүрэнэй университедтэ һуража байтараа, гэр бүлын байдалһаа боложо, нютагаа бусаад, Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин түүхэ болон хэлэ бэшэгэй факультедтэ орожо түгэсэһэн бэлэй.

Гурбан хүүхэн үринэрөө буряад-монгол соёл, аяншалга дэлгэрүүлхэ ажал ябуулгада хабаадуулжа шадаа. Вероника Бимбаевна басаганиинь Северобайкальск хотодо хорёод жэлэй саана байгуулагдаһан үндэһэтэнэй соёлой “Баяр” түбые хүтэлбэрилнэ. Октябрина Бимбаевна басаганиинь хүүгэдэй уласхоорондын аяншалгын эблэлэй проектнүүдые Улаан-Үдэдэ бэелүүлэгшэ мүн. Яна Бимбаевна эблэлэй Монголдохи ажал ябуулгые толгойлон гуримшуулна.

- Светлана Дымбрыловна, зохёохы үүсхэлнүүдтнай яагаад бэелүүлэгдэнэ гээшэб?

- Хүүгэдэй уласхоорондын аяншалгын эблэл байгуулха үедөө монгол угсаата арадуудай түүхэ, ёһо заншалнуудые һайса шудалха хэрэгтэй гэжэ ойлгоо һэм. Эдэ жэлнүүд соо нилээн олон зохёохы хэмжээ ябуулганууд үнгэргэгдөө.

Анхан түрүүн хүннүүдэй байһан газарта – Ноён уулын хормойдо Монголой археологуудтай сугтаа конференци үнгэргөөбди, тэндэхи һургуулиин үхибүүдтэй сэрэгэйспортивна наадануудые эмхидхээ бэлэйбди. Удаадахи жэлнүүдтэ Чингис хаанай түүхэтэ газарнуудаар аяншалаабди. Ехэ Монгол Улас түрын эртэ урдын ниислэл байһан Хара Хорин руу аяншалагшадые хэды дахин абаашаабди. “Монголой нюуса тобшо” гэһэн ном Хүдөө арал нютагта бэшэгдэжэ дүүргэгдэһэн юм. Тэндэнь Чингисэй сэрэгэй ставка байһан, үргэн ногоон талатай, сэбэр уһатай, мал һүрэг ехэтэй аргагүй гоё газар байба.

Монгол орондомнай һонирхолтой юумэн ехэл олон даа. Улаан-Баатарта гайхамшагта“Оюун ухаанай” музей бии. Хүүгэд нэгэ дахин орожо үзөөд, хоёрдохиёо, гурбадахияа орохо һэмди гэжэ тэгүүлдэг.

- Монгол таладаа ехэнхи анхаралаа хандуулнат. Буряад нютаг тээшээ нюураараа хэзээ эрьехэбта?

- Үнэндөө, Буряадаймнай түүхэ Монголойтүүхэтэй хүйһөөрөө холбоотой. Тиимэһээзарим проектнүүднай хэдэн шата боложо, Буряадта, Монголдо, Үбэр Монголдоүнгэргэгдэнэ. Жэшээнь, “Сайн замай” фестивальнууд Улаан-Үдэдэ, Улаан-Баатарта, Эреэн хотодо (Үбэр Монголдо) үнгэргэгдэнэ.

Заншалта болоһон “Алтарганын” нааданай гол зорилго удхые дэлгэрүүлхын түлөө“Алтарганын Баяр” гэһэн эдир аяншалагшадай фестиваль түрүүшынхиеэ Северобайкальск хотодо хүүгэдэй соёлой “Баяр” түбэмхидхэжэ эхилһэн юм. Засагай зургаанууд,эрдэм болбосоролой эмхинүүд эгээл эдэбхитэй хабаадаа. Олон үндэһэтэнэй ажаһуудагэнэ хотоһоо захалһамнай өөрын удхатай.Хүүгэднай амяараа, гансал буряадуудай оршон соо ажаһуунагүй, олон үндэһэ яһатанайдүхэриг соо үндынэ бшуу. Соёлой талаарниитэ нэгэн евразийска оршон соо гэел даа.Гансал “Эрын гурбан наадан” бэшэ, анханһаамэдээжэ “Сэсэ буляалдаха” наадан үүсхэдэгһэмди.

Буряадай эдиршүүл - Монголоор аяншалха үедөө

- Байгаалиие наринаар мэдэрдэг онсохарасатай үхибүүд байдаг. Тэдэниие шэлэхэ болоно гүбди?

- Үгы ааб даа. Оршон ехэ замбиие,нүлөөень мэдэрдэггүй хүн, юрэнхыдөө, үгыёһотой. Оюун ухаанайшье, бэе махабадайшье талаар үхибүүн бүхэн ондо ондоошьеһаа, Эхэ дэлхэйдээ баяраа хүргэхэ ёһолол,магтаал үнгэргэхэдэмнай, бултал адлихан,сэдьхэлээ баяраар халяан хабаададаг лэ. Нюдэндэнь ошотоһон галханаар абаһаар тухайлхат, хэр зэргэ зүрхэеэ хүлгүүлээб гэжэ...

- “Алтарганын Баяр” саашадаа ямар программа дурадхахань бэ, эдир аяншалагшадта?

- Хоёрдохи “Алтарганын Баярай” фестиваль монгол-буряадаймнай эгээ ехэ Сэлэнгэ мүрэнөө дахаад үнгэргэгдэхэ. Тэрэмнай хэдэн шатаһаа бүридэнэ.

Нэгэдэхинь - “Түүхэтэ Сэлэнгэ” гэһэн экскурси түүхэтэ Орхон Сэлэнгын уулзуур газарһаа, Сүхэ-Баатар хотоһоо эхилээд, Алтан Булагаар дамжан захалха юм, аяншалгамнай. Хяагта хотын Обручевой нэрэмжэтэ хизаар нютагаа шэнжэлгын музей хүрэхэбди, тэндэ Хяагтын хүпеэсүүдэй Сайн замай сайгаар хүндэлүүлхэбди.

Хяагтаһаа гараһан харгыһаа холо бэшэ хүннүүдэй түүхэтэ археологиин газар-булаша бии. Тэрэниие үзөөд, Ноёхон нютаг хүрэхэбди. Тэндэ малшадай байдалтай танилсаад хонохобди.

Саашань замаа үргэлжэлүүлжэ, Сурхайта нуурта хүрөөд, саг зуурын лагеряа түхеэрхэбди. Үдэшэндөө фестивалиин нээлтэ боложо, үхибүүд визиткэеэ харуулха. Тэрэнь “Минии нютагай түүхэ, үльгэр домог” гэжэ нэрэтэй.

Сурхайта нуур дээрэ үглөөдэрынь бүхэли үдэр “Сэсэ буляалдаха наадан” үнгэрхэ. Үдэшэндөө фестивалиин нээлтэ болоод, үхибүүд визиткэеэ харуулха. Буряад-монголшуудай “Сэсэ буляалдаха” наадан угаа согтой, ошотой юм. Үреэл, оньһон үгэнүүдээр андалдаха, таабари таалсаха, мүн өөһэдын зохёоһон шүлэгүүдые уран гоёор уншахал даа, үхибүүднай. Эдир уран зураашад, уран бүтээлшэд урлалаа хэжэ харуулха, бэлигээ дэлгээхэ.

Хажуугаарнь “Шатар”, “Буряад барилдаан”, “Һур харбалга” - эдэ зүйлнүүдээр мүрысөөн болохо. Үдэшэлэн ёохор наадан боложо, ойро тойрониие сууряатуулха.

- Ямар даншье һаа, дэлгэр, элбэг баян программа гээшэб? Үрдигдэхэ юм гү?

- Үрдихын тула бэлэдхэл һайнтай байха хэрэгтэй. Бэеэ зэһээд ерэһэн эдиршүүлюушье хэхээр бэлэн байдаг, бүтээдэгшье. Өөһэдымнай дүршэл энээниие гэршэлнэ.

Аяншалгамнай үглөөдэрынь үргэлжэлхэдөө, “Сэлэнгын ирагуу найраг” гэһэн темэдэ зорюулагдаха, Д.Дашанимаев, Б.Халзанов, Д.Дамбаев, А.Бадаев, Б.Дугаров (багадаа Арбузоводо ажаһууһан) - эдэ поэдүүдэй шүлэгүүд уншагдаха, намтар тухайнь хөөрэлдөөн болохо.

Саашань эдиршүүлнай Даши-Доржо Этигэловэй ажаһууһан Оронгын хажуудахи Үлзытэ нютагта эдир уран зураашадай, С.Цыбиковэй нэрэмжэтэ уран бүтээлшэдэй наадан болохо. Янгаажан дасанда Цыбико­вэй уран бүтээлэй һургуули байһан.

Фестивалиин дүрбэдэхи хубида хүннүүдэй түүхэтэ газар хүрэхэбди. Наранда, Га­зарай эзэндэ мүргэхэ ёһо харуулагдаха. “Хүннүүд һэлмэнүүдээр дайлалдана” гэһэн нааданай удаа “Хандагайнууд” буудалда хүрэхэдөө, “Марал тухай” хүннүүдэй домог зэдэлхэ. Нүүдэлшэдэй тогоонһоо эдеэн эндэ илангаяа амтатайгаар һанагдаха бэзэ.

- Һонирхолтойл даа. Үхибүүдэй өөһэдынь хабаадалгатай ямар хэмжээнүүд үшөө хүлеэгдэнэ гээшэб?

- Мухар-Шэбэр аймагта Мэргэдүүдэй хэ­рэмдэ хүрэхэ зорилго бии. “Монголой нюуса тобшоһоо” хэһэгүүдые эдир зүжэгшэд харуулха. Мэргэдүүдэй харуулшадта зорим­гой монгол сэрэгшэд добтолжо, баряанда байһан Бүртые сүлөөлхэ юм. Олон зуун жэ­лэй саана болоһон ушарал өөрынхеэрээ даб­тахадаа, үхибүүдэй толгойдо хүлеэгдээгүй һонин образууд мүндэлжэ, сагай сууряанай һэбшээ долгин сэдьхэл зүрхэндэнь хүрэжэ магад бшуу. Иимэл тэнгэри, иимэл хабсагай­нууд тэрэ үедэ оршон, монгол хэлэнэй ии­мэл аялга зэдэлжэ байһан гэжэ һанаадшье үзэхэдэ, жэгтэйл даа.

Эдир аяншалагшадай ажабайдалһаа

- Нэгэ үгөөр хэлэхэдэ, хүүгэдэй доторой байдал баяжана, үсэгэлдэрэй үйлэ шудал­жа, үглөөдэр руу гараа һарбайха хүсэл до­соонь түрэнэ ёһотой.

- Үхибүүдэй абьяас бадарааха (вдохнов­ляющая) педагогико бии гэлсэнэбди. Эгээл иимэ арганууд шадамараар хэрэглэгдэхэ ёһотой. Иигэжэ ерээдүйн түүхэшэдэй, эр­дэмтэдэй, экскурсоводуудай, кино буулгаг­шадай, артистнуудай, зохёолшодой – али алинайнь толгойдо анха түрүүшын татаса һэргэжэ магад шуу. Үхибүүн энээн тушаа ехэ бодолгото болоногүй, юрэл хараһан үзэһэниинь ямар нэгэн ошохон мэтэ досо­онь үлэнэ. Һүүлдэнь, он жэлнүүдэй үнгэрһэн хойно энэ ошохониинь бадаран, мэргэжэлтэ зам руунь хүтэлэн абаашажа магад лэ.

- Танай эблэлэй эмхидхэһэн аяншалга­нууд хэн нэгэнэй хуби заяанда нүлөөлөө гү, юун гэжэ һананат?

- Нүлөөтэйл ааб даа. Эдир экскурсоводууд, оршуулагшад, яармагуудай худалдаа найма­анда, театрализованно найруулгануудта хаба­адагшад, урлал бүтээлээ дурадхагшад, хатар­шад, дуушад – булта өөр өөрынгөө һалбаряар, шэглэлээр бэеэ бэлдэжэ, шудалан шэнжэл­жэ, хүгжэлэй зам шэлээд ябахадаа, өөртөө, ниигэм зондошье һайн юумэ хэнэ гээшэл. Ерээдүйнгөө зам шэлэхэдэнь, иимэ аяншалга­нууд эрхэ бэшэ туһална гээд баталая.

Хүннүүд

- Сэрэгэй-спортивна “Хүннүүд” лагерь байгуулха тухай дурадхал оруулһан бай­нат...

- Лев Гумилёв хэлэһэн байдаг: “Хүннүүд оршон тойрон ажаһуудаг өөһэдтэнь адли бэшэ зондоо нэгэ тэгшээр хандадаг байһан. Хюдан дээрмэдэлгын зан абари заншалынь болоогүй. Хүршэнэрөө хосороохо бэшэ, ха­рин хүндэлхэ ёһо гурим тэмсэл соогуураа мандуулха гэжэ оролдодог байгаа. Энээнэй ашаар 1500 жэл ажаһуужа, Агууехэ Талые уг залгамжалагшадтаа - монголнуудта, оро­дуудта үлөөһэн байна”. Мүнөө бидэ Агууехэ Талые шэнээр мэдэрэн ойлгохо, хүсэ шада­лыень бэедээ шэнгээхэ ёһотойбди.

Олег Леонтбевой зураг Интернедһээ

Түүхын дурасхаал гэһэн ойлгосо бии. Хүннүүдэй гүрэндэ хүбүүдые сэрэгэй дүршэлдэ һургаха лагерьнууд бии байһан. Эндэ хэшээлнүүдые гараһан, бүхэжэһэн хүн ёһотой хүннү (хүн) болодог байгаа. Улаан-Үдэ хото шадарай “Хүннүүдэй бууса” гэһэн газарта дүтэ иимэ лагерь түхеэрээ һаа, патриотическа хүмүүжүүлгэдэ угаа удхатай. Евразиин залуушуулые нэгэдүүлхэ ёһотой нүхэсэл болохо һэн. Уламжалан хүннүүдэй уласхоорондын фестивальнуудые үнгэргэхэ зам нээгдэхэ бэлэй.

Энэ лагерьта хүүгэдые суглуулан нэгэдүүлхынгээ урда һайнаар бэлэдхэл гаргуул­ха хэрэгтэй. 300 һурагшад, оюутад хабаадаа һаа, эгээ тааруу. Зунай эхеэр - аятай хаһа. Эм­хидхэгшэдтэй, хүмүүжүүлэгшэдтэй - хамта 20 хүнтэй тусхай хэлсээ баталагдаха.

Хүннүүд гэхэдээ, үни холын түүхымнай сууряан мэтээр һанагдабашье, үнэн бодото­ор энэ дэбисхэр дээрэмнай ажаһууһан, урда үеымнай тэмсэлшэ шанга зон гэжэ суурхаһан шуу. Мүнөө саг ондоо, урданай тэмсэлэй үһэрюу, зүрилдөөтэ байдал үгы, гэбэшье үндэһэ яһатанайнгаа нэрые һанажа, зоригжол, хатуужал гарахада яалай. Үндэһэтэн хоорондын эб нэгэн байлгые сахиха зуураа өөрынгөө яһатан, арад сооһоо түрүү бодол­той, түргэн ухаатай хүнүүдые хүмүүжүүлэн гаргаха гээшэ нэрэ хүндын хэрэг шуу. Монголшуудай түүхые евразийска харааһаа сэг­нэн шэнжэлхэ гээшэ мүн лэ шухала.

- Буряад хэлэ һэргээн хүгжөөлгэдэ та­най үүсхэһэн проектнүүд ямар үүргэтэйб?

- Хуушан монгол хэлэнһээ, бэшэгһээ арсаһамнай ехэ хохидолтой байшоо. Эхэ хэлэеэ алдаһандал болообди. Буряадууд хоорондоо литературна хэлэ сахигшад, литературна бэшэ хэлэн дээрэ дуугардаг зон гээд илгар­даг болоо ха юмбибди.

Мүнөө, минии һанахада, монгол үндэһэтэ хэлэнүүдые, буряад хэлэнэй бүхы диалектнүүдые зэргэсүүлэн шудалха, иимэ ар­гаар хэлэнэйнгээ сан баяжуулха, диалектнүүд сооһоо эгээ боломжотой, тааруу үгэнүүдые абажа хэрэглэхэ хэрэгтэй гээд һананаб.

Харин манай үнгэргэдэг аяншалгануудай үедэ хэлэ хүгжөөлгын талаар тобшохон аад, удхатай тодо семинарнуудые, үреэл, оньһон үгэ, таабари болон үльгэр домогой дээжэһээ “Сэсэ буляалдаха” наада үнгэргэхэдэ, угаа та­аруу. Дам саашань ухашалаад үзэбэл, ондоо­шье арганууд олдохол бэзэ.

- Байгша оной эхеэр “Агууехэ Сайн за­маар” гэһэн аяншалгата һайндэрөө Улаан- Үдэдөө үнгэргөөт.

- Монголһоо 5 автобус, Хитадай Эреэнһээ 1 автобус хүүгэд ерээ. Заншалта ёһоор, Улаан-Үдэ хотын эрдэм һуралсалай хороо­ной мэргэжэлтэд, Роспотребнадзорой, ГАИ- гай түлөөлэгшэд энэ ехэ хэмжээ ябуулгада хабаадаа. Хилын саанаһаа ерэһэн үхибүүд, өөһэдымнай эдир аяншалагшад Ивалгын дасанда Этигэлэй хамбада мүргэхэеэ ошоо, музейнүүдые үзөө. Гол үйлэнүүд, спортив­на мүрысөөнүүд Этнографическа музейдэ болоо, «Форум» соо эдир урашуулай яармаг үнгэргэгдөө.

Мүнөө дээрээ Монголой, Хитадай, Бу­ряадай хүүгэд һанаандаа ехэл һэгшэнги, эршэтэй шармайжа, зунай уулзалгануудта бэеэ бэлдэнэ. “Үнэн бэеэ бэелхэмнай” гээд оролдожо байхадань, үнэхөөр урмашама­ар юм. Жаргалтай ерээдүйгөө, найдамтай үглөөдэрөө хурылан дуудаһандал...

- Эдэ бүгэдэ бэелхэнь болтогой, Светла­на Дармаевна, эдир аяншалагшадай абья­ас амжалтаһаа урмашан, эрмэлзэл зо­ригтнай бадаран, эршэ түгэс, энхэ элүүр ябахатнай болтогой!

Аяншалга тухай хөөрэлдөөндөө ирагуу найрагша Галина Базаржаповагай мэгзэм-айладхал толилоё:

Хайшаа яашаа аяншалхадам,

Харгын заяа айладхыт,

Хамаг һайхан зониие

Хани болгон уулзуулыт.

Наашаа, саашаа айлшалхадам,

Намхан заяа айладхыт,

Наартай һайхан зониие

Найза болгон уулзуулыт.

Ойгуур холуур аяншалхадам,

Одото заяа айладхыт,

Олон һайхан зониие

Ойро болгон уулзуулыт.

Галина ДАШЕЕВА, тусхай сурбалжалагша

Улаан-Үдэ-Улаан-Баатар-Эреэн хото

Октябрина ДАШИНИМАЕВАГАЙ гэрэл зурагууд