1643
Ч.Генинов “Соёлма, Баташулуун”. Эрхэтэ - Һ.Рабсалов, Хархандай - Ю.Шангина. 1963 он.
Буряад театрай музейн дурадхаһан гэрэл зураг
(Түгэсхэл. Эхиниинь апрелиин 24-эй дугаарта).
1975 ондо Театрай дээдэ һургуули дүүргэжэ ерээд байхадамнай, “Тайшаагай ташуур” гурбадахи удаагаа шэнээр найруулагдаад байгаа. Энэ зүжэгэй тайзан дээрэ наадагдаха болоходонь, бидэ, залуу зүжэгшэд, аргагүй анхаралтайгаар хажуу талаһаань һонирхожо харадаг һэмди. Тэндэ хабаадаха, наадаха гээшэмнай аргагүй ехэ зол жаргал мэтээр зүжэгшэн бүхэндэ һанагдадаг һэн.
Тиигэжэ минии хүсэлэй бэелһэн тухайнь хөөрэжэ, уншагшадай анхарал ойро зуурахана тогтоохо хүсэлтэйб. Юундэб гэхэдэ, Һүндэб Бимбаевичтай тон нарин холбоотой юм. 1980 оной үбэл Хяагта хотын байгуулагдаһаар 250 жэлэй ойн баяр үргэн дэлисэтэйгээр тэмдэглэгдэжэ, “Тайшаагай ташуур” гэжэ зүжэгнай ойн баярай хэмжээнүүдтэ зорюулагдан наадагдаха болобо. Энэ зүжэгөө һэргээхэ гэжэ эрхимээр найруулан табиһан найруулагшань Фёдор Семёнович Сахиров бэлэдхэл хэжэ эхилбэ. Харин Гүрэмбэ ламын дүрые наададаг Һүндэб Бимбаевичнай тиихэдэ наһатайханшье боложо ябаа, хажуугаарнь хэжэг хүрэһэн байгаа гү, орондонь наадаха ондоо зүжэгшэн хэрэгтэй болобо. Найруулагшамнай Цыден Цымпилович Цыренжаповые Гүрэмбэ ламын дүрэдэ оруулха гэжэ репетици хэжэ эхилээ һэн. Ц.Ц.Цыренжапов Москва хотын ГИТИС дүүргэһэн аргагүй бэлигтэй найруулагша байһан юм. Фёдор Семёнович шанга бүдүүн хоолойгоор:
- Цыден, иишээ яба. Тэндэ ошоод зогсо. Шангаар үгэеэхэлэ! – гэхэ мэтээр заажа байхадань, Цыден Цымпиловичые хайрладаһамни хүрэбэ. Юундэб гэхэдэ, нэгэ найруулагшань нүгөөдэдөө шанга дуугаар заабари үгэжэ байхадань, залуу зүжэгшэндэ ехэл аягүйгөөр һанагдаад, өөрынгөө арга боломжые сэгнэжэ үзэбэб. “Гүрэмбэ ламын дүрэ бэелүүлжэ шадаха гээшэ гүб, али үгы гү?” – гэһэн бодолнууд досоомни монсогойролдоод, һүүлэй һүүлдэ туршаад үзэхэдэ, яадаг юм гэһэн бодол ороод лэ, өөрөө хэлэхэеэ аягүйрхэжэ, хажуудамни зэргэлжэ һууһан М.Х. Жапхандаевта һанамжаяа һэмээхэн шэбэнэбэб. Майдари Хайдапович нам тээшэ эрьежэ харахадал гээд, досоогоо найдаһан, минии хүсэлые ойлгоһон юумэдэл, намда нэгэшье үгэ хэлэнгүй, забһарлалай болоходо бодоод: «Энэ Доржо Гүрэмбэ ламые наадаха дуратай һууна», - гэжэрхибэ. Бэлигтэй зүжэгшэнэй дурадхалые тодожо абаһан Фёдор Семёнович тэрэ дороо харюу үгэбэгүй, дуугай һууба. Шэмээгүй байдалай тогтошоходо: “Ямар шиидхэбэри абахань гээшэб? Али буруу юумэ боложо байна гээшэ гү?” – гэжэ һанаата болошонхой, бэеэ шэмхэжэ һуутарни:
- Сультимов, на сцену! – гэжэ Фёдор Семёнович һүрөөтэйгөөр хэлээд, - ролииень үгэгты, - гэбэ.
Намда найдаха болихыень мэдээгүй байһан зүрхэмни зүбшөөһэн удхатай үгэ дуулахадаа, түргэ-түргэн сохилоод, урма баяр хоёрто туулгажа, тайзан дээрэ шамдуухан гарабаб. Цыден Цымпилович энеэбхилһээр, урдаһаамни дүтэлжэ, ехэл баяртайгаар: “Абарбаш даа,” - гэһэндэл, үгэнүүдые бэшэһэн саарһануудые намда үгэжэрхибэ. Тиигээд лэ, репетици эхилшоо бэлэй...
Үбэлэй сагай түрүүшын һара гаранхай, бага зэргэ хүйтэхэн боложо байһан саг. Хяагта хотын байгуулагдаһаар 250 жэлэй ойн баярта хабаадалсахаяа “Тайшаагай ташуур” гэжэ зүжэгөө абаад ошобобди. Хяагтын соёлой ордон соо зон дүүрэн сугларанхай. Зүжэгэй урда баярай үгэнүүд хэлэгдэжэ дүүрээд, сан наяргагдажа, дохёо үгтөөд, зүжэгнай эхилбэ. Гүрэмбэ ламбагайн шара улаан хубсаһа, хурса шобогор малгай үмдэнхэй, зүрхэ сэдьхэлни ехэл хүлгэнги, аргагүй ехэ харюусалгатайгаа мэдэржэ, олон тоото харагшадай урда дүрынгөө гол шугамые алдаад, энэ зүжэгтэ сугтаа наадаһан нүхэдөө аягүй байдалда оруулхагүй гэжэ түрүүшынгээ алхамуудые тайзан дээрэ хэжэ эхилбэб. Харагшад нэгэ энеэлдэнэд, нэгэ дуугай һуунад...
Энэ “Тайшаагай ташуур” гэжэ зүжэг анха түрүүшынхиеэ 1945 ондо тайзан дээрэ найруулан табигдажа, Гүрэмбэ ламын дүрые бэлиг түгэлдэр артистнар, Буряад драмын театрай үндэһэ һуури табилсаһан, түүхын хуудаһанда алтан үзэгүүдээр нэрэеэ бэшүүлһэн Жүгдэр Пагбаин, Чойжо-Нима Генинов гэгшэд наадаһан түүхэтэй ха юм. Удаань энэ зүжэгэй 1951 ондо хоёрдохиёо найруулагдахадань, Һүндэб Рабсалов, Буянто Аюшин гэгшэд Гүрэмбэ ламын дүрые бэелүүлээ. Эдэ бэлигтэй зүжэгшэдэй наадаһан, бэелүүлһэн дүрэ дээрэ хүдэлжэ, онсо өөрын нюур бэдэрхэ, ухаан мэдэрэлэйнь долгисые онобшотойгоор оложо, харагшадай сэдьхэлыень хүлгүүлжэ, шэнэ бодол түрүүлжэ шадаха гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ – аргагүй ехэ харюусалга, диилэшэгүй гэхээр хүндэ ашаан залуу зүжэгшэнэй мүр дээрэ тохогдоһон байгаа ха юм.
...Зүжэг дүүрэжэ, халуун альга ташалган зэдэлжэ, хэдэн удаа дохижо, харагшадтаа баярые хүргэбэбди. Хүшэгын хаагдахада, тайзан дээрэ хамта наадаһан зүжэгшэд гарыемни адхажа амаршалбад. Минии зосоо баярай мэдэрэлэй, найдалай бишыхан согхон улалзахадал гээд, саашадаа энэ дүрэ дээрээ хүдэлжэ, хэлэхэ үгэ бүхэнөө мүлихэһөө эхилээд, дүрынгөө зосоохи сэдьхэлэйнь байдалые, хүсэлыень, баримталжа ябаһан бодолойнь шугамые, абари зангыень гүнзэгыгөөр удхалан ойлгожо абаха хүсэл түрөө бэлэй. Теэд саашадаа энэ дүрэеэ наадаха эрхэтэй болобо гээшэ гүб, али үгы гү гэһэн бодол тамалжа эхилээ бэлэй.
Нааданай һүүлээр театрай ахамад найруулагша Фёдор Семёнович Сахиров, директор Цырен Аюржанаевич Балбаров гэгшэд намайе хажуудаа дуудажа, гарыемни адхаһанайнгаа удаа Цырен Аюржанаевич:
- Амаршалнаб. Арбан солхооб преми, - гэһэн аад, тэрэ дороо: - Арба бэшэ. Арбан табан солхооб! – гэжэрхибэ.
Би баярые хүргөөд, мэгдэһэн гайхаһандаа түргэн хажууһаань холодохо аргаяа бэдэрээ һэм.
Үглөөдэрынь Һүндэб Бимбаевичтай уулзабаб. Бүхы һонин дуулажа үрдиһэн ахатамнай гарыемни халуунаар адхажа амаршалаад, шангаар тэбэриһэнэйнгээ удаа:
- Хоюулаа һуужа хөөрэлдэе, - гэжэ дурадхаба. Би баяртайгаар зүбшөөжэ, хүн зоной үсөөн газарта түбхинэжэ һуубабди. Һүндэб Бимбаевич энэ Гүрэмбэ ламын дүрэ тухай дэлгэрэнгыгээр, ямар хүсэлтэй ябаһан, ямар хүн бэ, энэ зүжэг дотор ямар үүргэ дүүргэнэб, бусад дүрэнүүдтэеэ яажа харилсанаб гэхэһээ эхилээд, зан абари тухайнь хөөрэжэ үгэбэ. Энэ хөөрэлдөөн намда саашадаа аргагүй ехэ туһа боложо үгөө һэн. Удаань Һүндэб Бимбаевич энгэрээ уудалжа, өөрынгөө гараар саарһан дээрэ бэшэһэн Гүрэмбэ ламын үгэнүүдые гаргаад, намда бэлэг болгон барихадаа:
- Энэ дүрынгөө үгэнүүдые шамда дамжуулба гээшэб. Саашадаа оролдосо гаргажа, бодолтойгоор хүдэлэ! Үгы һаа - дэмы хэрэг. Энэ дүрые наадахыешни хараагүй байнаб. Заатагүй харахаб. Шамда найданаб! Энэ тэрэ хүнэй магтажа, уһан дээрэ үрмэ тогтоогоод, мүрыешни альгадаа һаань, сээжэеэ бү хүрхылгөөрэй, – гээд, үгэһэн юм.
Үреэлэй үгын үнэтэйнь
Авторай архивһаа
Тэрэ саарһан дээрэнь: «Нютагай хүбүүн Доржо! Ажалдаа амжалтатай, арадтаа хүндэтэй ябаарай!» Һүндэб Рабсалов гэжэ гараа табинхай, 1981 оной декабрь һарын 20 гэжэ аржытар бэшээтэй байба. Би аргагүй ехээр баярлажа, абаа бэлэйб. Зүжэгшэн хүнэй орёохон замда орожо, бэеэ олохо хэрэгтэмни аргагүй ехэ дэмжэлгэ үзүүлһэн аха нүхэрэйнгөө, Хэбэд номхон Хэжэнгэ нютагһаамни уг гарбалтай, Буряад драмын театрай үндэһэн һуури табилсагшадай нэгэн, агуу зүжэгшэнэй өөрынгөө гараар бэшэһэн үгэнүүдтэй саарһа мүнөө хүрэтэрөө хадагалжа, хэлэһэн үгэнүүдыень дурсан һанажа ябадагби.
Һүндэб Бимбаевичай баян намтар, аша габьяа болон залуу зүжэгшэндэ үзүүлһэн туһа, дэмжэлгэ, найдаһан найдабари тухай хэлэжэ үгэхэ гэһэн хүсэлөө тобшо тэдыгээр бэелүүлхэ гэжэ оролдоходоо, зохёохы ажалтаймни холбоотой үйлэ хэрэгүүдые оруулалсаагүйдэмни аргагүй байба.
Доржо СУЛЬТИМОВ
