Сэрэгшэдэй үри һадаһадта сэнтэй дансанууд дамжуулагдана
Дайн тухай гол түлэб киногоор гү даа, али түүхын хэшээлдэ үгтэһэн охорхон мэдээсэлээр тухайлдаг хэдэн үе хүнүүдэй үндышоод байхада, улаан шуһаяа адхажа, ами наһаяа үгэжэ, Илалта мандуулһан ветерануудай габьяа үнэн бодотоор сэгнэхэ, нэрыень мүнхэлхэ, алдар солыень дуудаха хэрэг тон шухала удха шанартай болоод байна. Угайдхадаа дайнай баатарнуудта Илалтын һайндэрэй үеэр лэ ёһотой анхарал хандуулагдадаг, бэшэ сагта хүндэлэн ёһолхо ушарнууд үсөөн гэһэн зүйтэй һанамжа үнинэй дэлгэрэнхэй. “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай түрүү сурбалжалагша Баясхалан Дабаин һүүлэй хэдэн жэлэй туршада Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай түүхэ, баатар сэрэгшэдэй намтар шудалжа, үнэтэ баримтануудые дуһал дуһалаар суглуулна. “Одондо хүртөөгүй Баатарнууд” (“Герои без звёзд”) гэһэн ниитэ гаршаг доро “Бурятия” сониндо толилуулһан зураглалнуудынь уншагшадаймнай һонорто хүрэһэн байха. Тиигэжэ эрэлхэг зоригтойгоор байлдажа, баатаршалга гаргаһанайнгаа түлөө “СССР-эй Герой” гэһэн нэрэ зэргэдэ дэбжүүлэгдэһэн аад, алтан одондо хүртөөгүй олохон хүнүүдэй нэрэнүүд Баясхалан Бальжинимаевичай ашаар элирүүлэгдээ. Буянтай ажал ябуулжа байһан аха нүхэртэеэ майн 9-эй һайндэртэ дашарамдуулан, хөөрэлдөө хэхэ гэжэ шиидэбэбди.
- Хүгшэн абамни дайнда һураггүйгөөр үгы болоһон. Та хараад үгэхэгүй гүт, ямар нэгэн мэдээсэл олдошохо аалам гэһэн гуйлтатайгаар “Буряад үнэнэймнай” нэгэ ажалшан тээсгэн намда хандаа. Интернедтэ ороод, “Память народа” гэжэ сайт дээрэ нэрэ обогоорнь бэдэрэн гэһээмни, “Эрэлхэг зоригой түлөө” медальда хүртэһэн мэргэн буудагша байһан байшоо. Энээнииень мэдэхэдээ, аша басаганиинь бэеэ бариха аргагүй уйлаа һэн, - гээд, Баясхалан Бальжинимаевич хөөрөөгөө эхилбэ.
- Һураггүйгөөр үгы болоһон гэжэ бүхы наһаараа һанажа байһанаа гэнтэ иимэ сэнтэй мэдээсэл дуулахада, сэдьхэлээ хүдэлгэнгүй аргагүй юм ааб даа... Теэд “Память народа” гэжэ сайтда хүн бүхэн орохо аргатай юм гү, али тусхай бүридхэл гаража, зүбшөөл абаһан хүнүүд лэ бэдэрэлгэ хэхэ болоно гү?
- Хэншье ороходо хамаагүй. Зүгөөр нэгэ юумэ анхарха хэрэгтэй гэжэ абаһаар һэргылһүү. Буряад нэрэнүүд элдэбээр, алдуутайгааршье тэмдэглэгдэжэрхиһэн байдаг ушарһаань хэдэн ондоогоор бэшэжэ бэдэрхэ хэрэгтэй.
- Дайнай дүүрэһээр, 74 жэл үнгэршэбэ. Теэд түүхын сагаан толбонууд мүнөөшье болотор бүглэгдөөгүй байһаар, илангаяа юрын сэрэгшэдэй намтар тодорхойлхо, баатаршалгыень сэгнэжэ, үнэниие үргэхэ талаар ажал ябуулагданагүй шахуу. Та ямар ушарһаа энэ хэрэг ээм дээрээ тохоо гээшэбта?
- Би гол түлэб спортын арга хэмжээнүүд тухай мэдээсэдэг, бэлигтэй бэрхэ тамиршад тухай зураглалнуудые бэшэдэг байһамби. Тиигэжэ Буряад ороной түрүүшын спортын габьяата мастер Иван Старчак тухай мэдээсэл суглуулжа байха үедөө СССР-эй Герой болохо аад, болоогүй гэһэн баримта олоод гайхаа һэм. Эгээл тиихэдэ Иван Георгиевичһоо гадна, үшөө хэды хүн энэ үндэр нэрэ зэргэдэ дэбжүүлэгдэһэн хаб гэжэ һонирхожо эхилээ һэм. Тэрэ үеэрни Бакалин Васильевай статья “Бурятия” сониндо гаража, Буряад оронһоо 12 хүн СССР-эй дээдэ шатын хайра тэмдэгтэ – Геройн одондо хүртэхэ аад, хүртөөгүй гэһэн мэдээсэл үгтэбэ. Тиихэдэнь иимэ үсөөн байха ёһогүй гэжэ бодоод, бага-багаар шэнжэлгын ажал ябуулһанайнгаа ашаар Буряад орондо хабаатай 82 хүниие мүнөө дээрээ бүридхөөд байнаб. “Буряад орондо хабаатай” гэһэн үгэнүүдые тайлбарилха хэрэгтэй гэжэ һанагдана. Эдэ 82 хүнэй тоодо Буряад орондо түрэһэн, үгышье һаа, саг зуура ажаллаһан, алба хааһан зонһоо гадна, бусадшье можо нютагуудай буряад яһанай баатарнууд оруулагданхай.
- Энэтнай саарһа дансануудаар баталагдаһан мэдээсэл юм ааб даа?
- Тиимэ ааб даа. Бүхы дансануудыньолдонхой, гадна алтан одоной орондоямар шагналда хүртөөб гэһэн мэдээсэлшье тэндэнь бии. Юрэнхыдөө,СССР-эй Геройдо дэбжүүлэгдэһэнзоной олонхидонь Дайшалхы УлаанТугай орден, гадна Эсэгын дайнай Iшатын орден, Александр Невскиинорден мэтын шагналнууд олгогдодогбайһан байна. Үнгэржэ ерэхэдээ, Герой болохо байһан аад, “Эрэлхэг зоригой түлөө” медальда хүртөөд һалаһанушарнуудшье бии.
- Юундэ иитэрынь доошолуулдаг байһан болоноб?
- Табан гол шалтагаан тодорхойлжо гарганхайб. Нэгэдэхеэр, 1937оной хашалган хамалганда ороһонхүнүүдые Герой болгодоггүй байһан. Гадна шажан мүргэлэй түлөөлэгшэд, лама хубарагууд байһан хүнүүд, мүн хуули буса ябадал гаргажа, хэһээлтэ амсаһан зон алтан одо абаха аргагүй байгаа. Харин эгээл шухалань баряанда абтаһан сэрэгшэдтэ “СССР-эй Герой” гэһэн нэрэ зэргэ яашье олгожо болохогүй байһан ха. Үшөө тиихэдэ түрэлхидэйнь хари гүрэн гаража түбхинэһэн һаань, шагналынь доошолуулагдадаг байгаа. Жэшээлхэдэ, дайнһаа урагша “Буряад үнэн” сониндо хүдэлһэн, бусаадшье, эндэ ажаллаһан Намдаг Цыбенов - эрэлхэг зоригтой пулемётчик – Геройдо дэбжүүлэгдэһэн аад, абынгаа Монгол гаража ябашаһан байһан ушарһаа нэрэ зэргэдэ хүртэжэ шадангүй, Ленинэй орденоор шагнагдаһан байна.
- Теэд Ленинэй орден гээшэмнай баһал СССР гүрэнэй дээдын шагнал ха юм.
- Тиимэньшье тиимэ. Харин Ленинэй ордендо хүртэһэн хүн һүүлдэньСССР-эй Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэхэаргагүй байгаа. Гэхэ зуура, Геройболоһон хүнүүд алтан одоной хажуугаар Ленинэй орден шууд абадаг байһан. Намдаг Цыбенов тухайхөөрөөндөө бусаха болоо һаа, энэбаатар сэрэгшын нэрэ манай Хэблэлэй гэр дээрэ дурасхаалай самбар хадажа мүнхэлхэ хэрэгтэй гэжэһанагдана. Энэ асуудалаар дарганартаа хандажа, зүбшөөлынь абанхайб.
- Зүб лэ даа. Намдаг Цыбеновдайнһаа бусажа ерээдшье, “Үнэн”сониндомнай ажаллаһан байна хаюм. Харин имагтал байлдаанай талмай дээрэ баатарай үхэлөөр унаһанхүнүүдэй нэрэнүүдые элирүүлжэ,намтарыень тодорхойлхо талаар Таехэ ажал хэжэ байнат.
- Нээрээшье, олохон хүнүүд тухай“Һураггүйгөөр үгы болоо”, “Баатарайүхэлөөр унаа” гэхэ зэргын бэшэгүүдерэхэһээ бэшэ, намтар түүхэнь мүнөөболотор тодорхойлогдоогүй байшана. Жэшээлхэдэ, Дэлэг ДоржиевичАбидуев тухай юуншье эли бэшэ байгаа. Ондоо хүниие бэдэржэ байтараа,буряад нэрэ обогто тудашоод, Оронгонютагһаа албанда татагдаһыень мэдэхэдээ, уран зохёолшон Бавасан Абидуевай түрэһэн дүүнь гэжэ тухайлааб. Түрэлхидыень олоод: “Дэлэг Доржиевич СССР-эй Геройдо дэбжүүлэгдэһэн байгаа”, - гэжэ мэдүүлхэдэмни, нэн түрүүн гайхаа, сэдьхэлээ хүдэлгөө, омогорхоо һааб даа. Иимэ ушарнууд олон лэ даа. Гадна дайнһаа бусаһаншье зон Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэхэ аад, хүртөөгүйгөө өөһэдөө мэдэхэгүй байһан байшадаг. Ахаһаа гарбалтай Ринчин Шултымович Будаев Дайшалхы Улаан Тугай ордендо хүртэһэн байгаа, харин Геройдо дэбжүүлэгдэһэнөө тухайлаашьегүй байһан.
- Геройн одо бэшэ, ондоо шагнал олгохо тухай хэдэн шалтаг тодорхойлходоо, үндэһэ яһанай асуудал дурдаагүйт.
- Минии дурдаһан 5 шалтагһаа гадна, үшөөшье элдэб ушарнууд шагнал абаха болихо хэрэгтэ нүлөөлдэг байһан юм аабза. Жэшээлхэдэ, Рейхстаг дээрэ Туг мандуулһан гээд, Кантария Егоров хоёрые мэдэдэг ха юмбибди. Харин үнэн дээрээ татаар яһанай Григорий Булатов, мүн казах Рахимжан Кошкарбаев гэгшэд тэрэ Тугынь тодхожо намилзуулһан аад, дээдын ноёдто нэрээрээ “таараагүй” ушарһаа Геройн нэрэ зэргэдэшье хүртөөгүй, түүхэдэ орожо, суутайшье болоогүй гэжэ хэлсэдэг.
- Үнэниие үргэхэ гэжэ ехэ ажал ябуулха үедөө сэрэгшэдэйнгээ намтарые сээжээр мэдэдэг болошоод байнат гэжэ ойлгооб. Тон дүтын танилнууд (түрэлнүүдшье юм гү) тухайгаа хөөрэжэ байһан мэтээр хөөрэнэт.
- Нээрээ, энэ хугасаа соо “одондо хүртөөгүй Баатарнуудни” намда дүтын түрэлнүүд шэнги болошоо. 82 хүнэй арба гаран тухайнь зураглалнуудые бэшэжэ, сониндоо толилуулааб, түрэлхидтэнь, үхибүүдтэнь, аша гушанартань Геройдо дэбжүүлэгдэһэн тухайнь баримтануудые дамжуулааб. Эдэ үдэрнүүдтэшье иимэ ёһололүнгэргэхэ гэжэ байнаб.
- Һүүлшын асуудал. Эсэгэ ороноохамгаалгын Агууехэ дайнай сэрэгшэдтэ мүнөө сагта Геройн нэрэ зэргэ олгохо арга бии гү?
- Минии һанахада, болохо. Юубгэхэдэ, 2010 ондо нанай яһанай мэргэн буудагша Максим Пассар, 2016ондо Брянскын тагнуулшан Анатолий Горшков гэгшэдтэ “Ородой Холбоото Уласай Герой” гэһэн нэрэ зэргэолгогдоһон байна. Тиимэһээ бидэ эдэ80 гаран хүнүүдэйнгээ дундаһаа нэгыеньшье һаа, зууршалха аргатайбдигэжэ һананаб.
Минии хүгшэн аба нагаса аба хоёрни баһал дайнда хабаадаһан юм.Хүгшэн абамни – Соржын Болод –Зүүн фронтдо алба хааһан, штабайдэргэдэ ахалагша бэшээшэ байһан. “Дайшалхы габьяагай түлөө” медальда, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай II шатын ордендо хүртэһэн байдаг. Харин нагаса абынгаа дайшалхы намтар мэдэхэгүй байгааб. Хүсэд ухаа ороодүй, багашаг байхадамни, хада гэртээ харижа ябашоо һэн. Тиигэжэ Баясхалан Дабаинтай хөөрэлдэһэнэй удаа “Память народа” гэжэ сайтда ороод, “Цыбиков Дулбэ Ринчинович” гээд, нагаса абынгаа нэрэ обогоор бэдэрэлгэ хэжэ, сэдьхэл хүдэлгэмэ сэнтэй мэдээсэл олооб. “45-дахи гвардейскэ стрелково Красносельскэ Ленинэй орденто дивизиин 131-дэхи Ленинградска полкын мэргэн буудагша Цыбиков Дулбэ Ринчинович 1945 оной февралиин 22-то 5 немецые хюдажа, һүүлээрнь хүндөөр шархатаһан 2 нүхэрөө, үшөө тиихэдэ 1 офицерые аюулгүй газарта гаргажа абарһанай түлөө” Алдар солын III шатын ордендо хүртэһэн байба. Урдань, 1944 ондо баатаршалга гаргаһанай түлөө “Эрэлхэг зоригой түлөө” медаляар шагнагдаһан байгаа.
Илалта байгуулһан үбгэ эсэгэнэрнай имагтал даруу зантай, габьяа гаргаһанаа гайхуулаад орхидоггүй, заримдаа бүри нюудагшье байгаа гээшэ ха. Минии эжы, нагаса аханарнишье абынгаа баатаршалганууд тухай тодорхойгоор мэдэжэ абаагүй байһан ушарһаа бидэндэшье хөөрэхэ аргагүй байна бшуу. Тиимэһээ “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай сурбалжалагша Баясхалан Дабаин мүнөө сагта аргагүй хэрэгтэй ажал ябуулжа байна гэжэ баталая!
Анна ОГОРОДНИГОЙ гэрэл зураг