​​Харида жаргажа һуухыень...

Арадай сэсэн үгэнүүд соо алтанай дуһалнууд байхал байха гэжэ Хоца Намсараев дэмы хэлээгүй. Хэр угһаа хойшо элинсэг хулинсагаймнай сахижа ябаһан ёһо заншал гүнзэгы удхатай тула Буряад Уласай Арадай уран бэлигэй түбтэ мартаһаниие һануулба, мэдэхэгүй юумэн­тэй танилсуулба, зүжэглэн гоёор харуулба. “Буряад хүнэй юртэмсэ” гэһэн заншалта ёһонуудай хоёрдохи фести­вальда арадай аман зохёолой “Уряал” бүлгэм Түнхэнэй буряадуудай түрэ хуримай заншалнуудһаа “Хүнжэлэй бүреэдэһэн” гэһэн ёһололтой танилсуулаа.

- Залуу айлда бата бэхи байдал уряалһан, сэнтэй зүбшэл заабари үгэһэн бу­ряад түрын ёһо гуримуудые тодоор мэдэдэг болохыет­най хүсэнэбди, - гэжэ Уласай Арадай уран бэлигэй түбэй мэргэжэлтэн Дарима Дашие­ва харагшадта хандаба.

Басаганай наадан

Буряад Уласай арадай уран бэлигэй түбтэ Түнхэн аймагай хэр угһаа хой­шо дамжажа ерэһэн хурим түрын ёһо заншал харуулһан зүжэглэмэл наадан тодоор харуулагдаа.

Басаганайнгаа хадамда гарахада, хүргэжэ ошодог гурим Түнхэн аймагташье сахигдана. Хүргэжэ ошохын­гоо урда басаганай наада үнгэргэдэг һайхан заншал­тай. Басаганайнгаа найрта гансал залуу бэриин түрэл гаралынь, аха дүүнэрынь, залуушуул олоороо суглар­жа, заһалыень - эд барааень, оро унталгыень зохёоно. Су­гларагшад басаганай абдар бэлдэжэ, үреэлэй һайхан үгэнүүдые хэлэжэ, нэмэри оруулжа, бэлэгүүдые бари­даг юм. Бэлэгүүдынь абдарта хэгдэжэ, удаань тэдэнь залуу бэриин хадамуудта барюу­лагдаха. Тиихэдэ абдар соонь сай, эдеэ хоол, архи оролсоно. Хүрьгэнэй талада ерээд, басаган айлшадаа сайлуул­жа, абдарайнгаа хэшэгһээ хубаалдадаг гуримтай.

«Хүнжэлэй бүреэдэһэн»

Оро дэбдихэр бэлдэлгэ­дэ “хүнжэлэй бүреэдэһэн” гэһэн ёһолол онсо һуури эзэлдэг.

Түнхэн аймагта унта­ри бэлдэхэдээ, хүнжэлэй бүреэдэһэ оёдог заншалтай. Дүрбэн тэгшэ хүлтэй шэ­рээ дээрэ хүнжэлөө дэлгэ­эд, дээрэнь бүреэдэһээрээ хушаад оёно. “Хүнжэлэй бүреэдэһэн” гэһэн ёһололдо үри хүүгэдтэй, хадамтай, түбхинэһэн, бүдүүн айл болоһон эхэнэрнүүд хоёр за­луушуулдаа амгалан байдал үреэжэ хабаадалсадаг бай­на. Хоёр залуушуулдаа бэ­лэг болгон, бүреэдэһэн доро алта мүнгэ, гоёолто зүүдхэл хэжэ, нара зүб оёходоо, зүүгээр хадхаха бүхэндөө ма­най үхин холо хүрэжэ ошо­од, энэ орон соошни олон үри үхибүүд түрэжэ, һайхан сэдьхэлтэй, ухаатай яба­хань болтогой гэжэ үреэнэ. Эндэ баһа нэгэ тодорхойлол­то бии. Бүреэдэһэ оёходо, утаһанда зангилаа хэнгүй, таһалангүй, эхинһээнь һүүл хүрэтэрнь оёод, задалхаар уялаа хэхэ ёһотой юм.

- Эдэ хоёр залуушуулнай бүдүүн баян айл боложо, ута наһатай, удаан жаргалтай, харгы замынь тэгшэ байг лэ даа гэһэн удхатай ёһолол, - гэжэ Түнхэн аймагай Харбя­ангууд нютагһаа гарбалтай Лидия Очирова тайлбарил­на.

Удаань басаганай найрта сугларагшад сайлажа, абань басагандаа үреэлэй һайхан захяа үгэнүүдые хэлэнэ. Ай­маг соогоо хадамда гараһан басагаяа хүргэгшэд хүрьгэн хүбүүмнай Түнхэнэй, “нюһа- тайшье һаа, нютагай” гэжэ хүхилдэнэ. Үндэр наһатай нагаса эжынь басагандаа захяа дуу дуулажа, залуу бэри уяржа, зүрхэ сэдьхэлээ доһолгоно.

Дуутай, шуутай найр ба­сагаяа хүргэжэ, харгыда га­рана.

«Амбаарай оёор»

Хүбүүнэй тала хүргэжэ ерээд, согтой зугаатай на­аданай удаа «амбаарай оёор эдилгэн» гэһэн ёһо заншал Түнхэндэ болодог байна. Олон айлшад, аха дүүнэр бэ­риингээ бэлдэһэн эдеэ хоол барижа, сайень уужа найр­ладаг, абдарыень нээжэ, ба­саганайнгаа бэлэгүүдые, эд барааень харадаг, оро ун­талгыень задалжа, хүнжэлэйнгөө бүреэдэһэндэ ороһон мүнгыень тоолодог заншалтай.

Бэриингээ бэлдэһэн амтан сай уужа, үнгэрһэн түрынгөө һони хөөрэлдэжэ, айлшад аяшархан һууна. За­луу бэри абдарһаа эдеэ хоол гаргажа, шэрээдэ табижа, бэлэгүүдээ хадамуудтаа ба­рижа, хэшэгээрээ хубаалда­на.

Хүнжэлэй бүреэдэһэ задалха ёһолол

Хүнжэлэй бүреэдэһэ за­далха ёһолол ехэ удха ша­нартай. Тэрэнээ задалхадаа, оёһон утаһыень таһалангүй, бусайдуулангүй абаха ёһотой. Бүреэдэһэ задалхадаа, хуби заяагаа ниилүүлһэн хоёр залуушуулдаа:

- Урга бариха хүбүүтэй боложо, оёдол бариха баса­гатай боложо байг лэ.

- Айдархан залуу наһандаа арбагархан олон хүбүүдтэй болооройгты, хол­шорхон залуу наһандаа баатар хүбүүдтэй болоо­ройгты, - гэжэ үреэхэ зуу­раа: - Ногоон торгон хүнжэл сооһоо депутат хүбүүн гара­жа байг, хүхэ торгон хүнжэл сооһоо модель басаган га­ража байг, - гэжэ шог ёгто үреэлнүүд хэлэгдэнэ.

Хүнжэлэй бүреэдэһэ оёһон утаһан баһал өөрын удхатай. Ута утаһа бусайдуулангүй абахадаа, залуу бүлын саашанхи ажабайдал үршөөнэ.

- Энэ ехэ гүнзэгы удхатай ёһо заншал. Манай Түнхэндэ мүнөөшье хүрэтэр энэ гу­римаа сахидаг. Энэ утаһаяа таһалангүй, наринаар абажа ябахыень айлай ехэ бэридэ барюулагдадаг. Саашадаа энэ утаһаар үхибүүнэй хүйһэ хүндэдэг, - гэжэ Лидия Очи­рова тайлбарилна.

Саашадаа хоёр залуу­шуул һайн һайхан, олон үхибүүдтэй, зол жаргалтай һуухын тула хүнжэлэйнгөө бүреэдэһэ ехэ бэридээ бари­на. Бүреэдэһэндэ сугларһан мүнгэн, зүүдхэл баһал айлай ехэ абгайдань даалгагда­на. Айлай ехэ бэри хүбхэгэр мүнгэнэйнгөө дээжыень амтан эдеэ хоолоор дүүрэн шэрээ дээрэ табижа: «Булта найрлажа, сагаалжа, сасар­жа һууял даа», - гэжэ үреэнэ. Үлэһэн алта мүнгыень бэ­ридээ барюулжа: “Харида буужа, хадагай болобош, энэ алта мүнгэн шэнги аягаар дүүрэн алта мүнгэтэй бо­ложо, ханхинуулжа байгаа­райгты, альган соошни алта мүнгэн, доллар орожо, хали­жа байгуужаг даа”, - гэжэ за­хина.

Удаань сугларагшад найр­лажа, “амбаарай оёор” эдижэ, хүхилдэнэ, дуулалдана, ёохо­роо хатарна.

Ёһо заншалаа сахия!

Зүжэглэмэл нааданай һүүлдэ харагшад халуун аль­га ташалгаар угтажа, “Уряал” бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ Аюша Ринчиновтэ баяраа мэдүүлбэ.

- “Буряад хүнэй юр­тэмсэ” гэһэн заншалта ёһонуудай фестивальда арадай аман зохёолой “Уря­ал” бүлгэм Түнхэнэй бу­ряадуудай заншалнуудһаа харуулба гээшэ. Саашадаа Ойхоной буряадуудай ёһо заншал зүжэглэн харуулха түсэбтэйбди, - гэжэ Аюша Ринчинов түсэбүүдээрээ хубаалдаба.

“Уряал” бүлгэмэй удаа хүүгэдэй “Амар мэндэ” бүлгэм, П.И. Чайковскиин нэрэмжэтэ “Жэргэмэл” ан­самбль хэмжээ ябуулга шэ­мэглээ. Эдэнэр арадайнгаа аман зохёолой абдарһаа дуунуудые гүйсэдхэжэ, сэсэн мэргэн һургаалнуудые хэлэ­жэ, багахан тоглолто харуу­лаа.

Буряад Уласай арадай уран бэлигэй түб элинсэг хулинсагайнгаа ёһо зан­шалнуудые ургажа ябаһан улаан бургааһадтаа дам­жуулан харуулһаниинь ехэ һайшаалтай.

Олон һайхан залуушуул­най, гүлмэр, хөөрхэн бага­шуулнай эхэ эсэгынгээ, теэ­бии, тайбайнгаа ёһо заншал мартангүй, үргэжэ, сахижа ябаг лэ. 

Анна ОГОРОДНИГОЙ гэрэл зурагууд