Мэдээжэ хүгжэм зохёогшо, кино найруулагша, Монголой дууриин театрта 20 гаран жэлдэ гол дуушан ябаһан, «Хүхэ мүнхэ тэнгэриин хүсэн доро» гэһэн монгол-япон кинодо Чингис хаанай дүрэ бүтээһэн Агваанцэрэнгийн Энхтайван Баярмагнай гэжэ наһанайнгаа нүхэртэеэ «Амар сайн» театрай артистнартай, хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй «Алтан жаса» бүлгэмэй гэшүүдтэй уулзаба. Тиигэжэ «Алтан жаса» бүлгэмэй түрүүлэгшэ Базаржаб Батомункин ябуулжа байһан ажал хэрэг тухайгаа хөөрэбэ. Айлшад тэрэнэй хөөрөө анхаралтайгаар шагнаа. Саашадаа суг хамта ажал ябуулха, буряад арадай түүхэ шэнжэлхэ, соёл уралиг хүгжөөхэ, харилсаа холбоо бэхижүүлхэ тухай энэ уулзалгын үедэ хөөрэлдөөн болобо, түсэбүүд табигдаба.
Хун эжын хүсэл ехэ
Үбэр Байгалай VIII кинофестивалиин хэмжээндэ Агын «Амар сайн» түбтэ «Дангина» гэжэ кино харабабди. Уран һайханай үнгэтэ кинодо Хоридой мэргэнэй тэнгэриин изагууртай Хун гүнжые яажа хани болгоноб, саашанхи ажабайдалынь хайшаа байгааб гэжэ харабабди. Мүн тэдэнэй хүбүүдые түрэжэ, хүхөө хүхүүлжэ, зулайень үнэсэжэ байхыень анхараад, тон ехээр баясамаар байба. Хун шубуун эжытэй, Хоридой мэргэн абатай, хуһан модон сэргэтэй хори буряад тухай домог дуулаха гээшэ - нэгэн, харин кино болоод байхадань, һонирхон хараха гээшэ баһал ондоо байгаа. Хун эжымнай хубсаһаяа үмдөөд, тооно өөдэ ниидэхэдэнь, Хоридой абамнай тогооной хөө болошоһон гараараа хоёр хүлһөөнь баряад байтараа алдажархина. Хун эжы тооноор гаран, гэр дээгүүрээ гурба дахин элин ниидээд, иигэжэ үгүүлнэ:
- Асаралта һайн хаан ханимни, ашата алагхан үринэрни, Хун эжыһээ гарбалтайгаа бодожо, бүхы Буряад улад зоноо эбэй хүсөөр нэгэдүүлжэ, гадаада талаһаань хадхаха дайсангүй, досооһоонь хахалха муу һанаатан үгы, найртай һайхан амидаржа, зохимжотой удаан жаргаарайгты. Хүхэ тэнгэриин эсэгын дуудалгаар Хун эжытнай түрэһэн үдэһэн Хурмастадаа бусахамни даа... Амар һайн һуугаарайгты, хүбүүдни, - гээд, шанха дээшээ ниидэшэнэ.
Уран бүтээлшэ бүлэ
Монгол Уласай соёлой тэргүүн ажалтан Бямбаагай Баярмагнай киногой уран хүтэлэмжые даадаг, Агваанцэрэнэй Энхтайван найруулан табидаг юм. Эдэ хоёр бүхыдөө 6 кинофильм бүтээһэн байна. Тэдээн сооһоо эгээл ехээр суурхаһан «Мойһохон» гэжэ фильм 2008 ондо Энэдхэгтэ Мумбаи хотодо «Азиин гурбан нюдэн» гэһэн VII фестивальда тусхай шагналда хүртэһэн. Тэрэл жэлынь Баффолодо (США) кинофестивальда 320 фильм сооһоо эрхим гэһэн тоодо орожо, Ази түбиин киногой алтан жасада ороһон байна.
Энхтайван Хэнтэйн аймагай Биндэр сомоной Баян-Адарга тоонтотой. Хориин арбан нэгэн эсэгын шарайд омогой юм. Уг гарбалынь Ага нютагһаа үндэһэтэй. Наһатай болохо бүри уг гарбални хаанаһаа гээшэб гэжэ бодолгото болохо саг ерэнэ гэжэ тэрэ хэлэнэ. «Бальжин гол» гэжэ дуугаа аргагүй гоё һайханаар бидэндэ дуулаба. Энэ дууниинь Монгол ороной алдар суута дуушадта шалгалта мэтээр һанагдадаг. Хоолойнгоо бүхы нугалбари гаргажа дуулаха хэрэгтэй ха юм.
Энхтайван бүхыдөө 400 гаран дуу, уран һайханай 6 фильм, баримтата 20 гаран киногой хүгжэм зохёоһон.
Энхтайван Баярмагнай хоёр тэнгэриин заяагаар яажа иигэжэ тааралдажа уулзаа гээшэб. Уран бүтээлшэ хүгжэмшэ хоёрой ажал хэрэгынь тэнгэри бурхадай эбигээл доро урагшатай, бүтэмжэтэй байна.
«Мойһохон» фильм хараад, ерэһэн бодолнууд
«Амар сайн» түбые хүтэлбэрилэгшэ Оюна Дарижапова «Мойһохон» фильм Монголһоо асараад, Ага тосхондо, Могойтодо, Дулдаргада болон бусадшье хүдөө нютагуудаар зон олондоо харуулаа. Июниин 2-то дахинаа «Амар сайн» соо «Мойһохон» кино харуулхадань, уяржа, нулимсаа мэлмэрүүлжэ, зүрхэеэ хүмэрюулэн, дахяад харабаб. Буряадууд шэнгеэр гурбан томо гүрэндэ таһарһан, табан газар хубаагдаһан, эрэшүүлэй үсөөржэ үгы болотор хюдуулһан, түрэл хэлэеэ мартатараа зонхилуулһан арад энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ бии ха гү? Үгыл ха даа гэжэ һананаб.
1981 ондо түрэлнүүдэй урилгаар Улаан-Баатар айлшалаа һэмби. Тиихэдэ Нина Дамбаевна гэжэ Шандали нютагай наһажаал эхэнэрэй түрэлэйнь хоёр хүгшэдтэй уулзаад, бэлэг абаашажа үгөөд ерыт гэхэдэнь, хаягаарнь һурагшалаад ошоо һэн бэзэб. Ная холо гараһан хоёр хүгшэдэй һэеы гэртэнь айлшалаад, хоноод гараа һэмби. Агаһаа ерэһэн намда аргагүй ехээр хүхилдөө һэн. Тиигээд гурбуулханаа һууһан аад, хэн бэ даа дуулана аа гү гэжэ айһандал, альгаараа амаа бүглэн, шэхэндэмни шэбэнэжэ (тиимэ ехээр айдаг байгаа. Мүнөөшье ондоо болоогүй, айһан зандаа) хөөрэһэниие кино хаража байхадаа, дурсан һанабаб.
1930 гаран онуудта Хэнтэй уулын үбэр тала хүрилэн харагдадаг байгаа. Юундэб гэхэдэ, буряадуудай олонхинь хүрин тансаран дэгэл үмдэдэг байһан. Буудуулһан буряадуудай үхэһэн бэе нэбшэгэрээрээ хэбтэдэг һэн гэхэ. Үхэһэн бэеыень абажа хүдөөлүүлхэнь хорюултай байгаа.
Шандалиин хоёр хүгшэдни иигэжэ хөөрөө һэн:
- Ахаймнай үглөөгүүр энэ багта зогсожо байгаа һэн гээд хараһан байгаабди. Ахайнгаа үхэһэн бэеые абаха гэжэ үүр сайхын урдахана ошожо бэдэрээбди. Харуулшан буудана аа гү гэжэ айгаабди, үхэһэн хүнүүдые эрьелдүүлхэдээ, ехээр айгаа һэмди, бэдэрэ-бэдэрһээр, ахайгаа олообди.
Тэрэ сагта хони гаргаха нэгэшье эрэ хүн үгы болоод, жаахан хүбүүд тэдэнэй орондо хониной гол таһалдаг байгаа гэжэ Монголдо хэлсэдэг. Аймшагтай тэрэ саг тухай сэхэ руунь бэшэһэн уран зохёолшон Бямбаагийн Баярмагнай эхэ хүнэй эльгэ нимгэн сэдьхэл зүрхөөр түүхын хуудаһануудые иража, долоон голтой, долоон зүрхэтэйгөөр энэ бүтээл бүтээжэ шадаа бшуу.
Алан гоохон эжынгээ захяа бү мартая
Хүбсэгэл аймагай Мүрэн түбтэ түрэһэн хотогойто уг гарбалтай Баярмагнайтай уулзахадаа, иигэжэ гуйбаб: «Та буряад бэшэ аад, бидэнэрэй түүхэ шэнжэлээд, зохёол бэшэнэт, энээн тухайгаа хөөрэжэ үгыт».
- Бидэ, монголшууд, хэзээ иигэжэ таһаржа, хубааржа байхаяа болихо гээшэбибди? Нэгэл шуһанһаа сасарһан шуһан, нэгэл мяханһаа таһарһан мяхан, адли хэлэтэй, адли шажан мүргэлтэй үндэһэ яһатан гээшэбди. Үзэмшэн гү, дүрбэд, халха, буряад гү, ямар хамаа байнаб. Хэнтэйн аймагта үндэр наһатай үбгэжөөл буряадуудай хэлмэгдэһэн тухай хөөрөө һэн. Би хөөрэһыень нулимсаа унагаажа, хайрлажа, ямар тиимэ аймшагтай саг байгаа гээшэб, юундэ мүнөө болотороо бидэ мэдэхэгүй ябанабибди, дуулаһанаа саарһан дээрэ бэшэхэб гээд, тиигэжэл түрүүшын зохёолни бүтээ һэн. Зохёоһон гар бэшэгыемни найзанарни, түрэл гарални уншаад, заабол кино болгогты гээ. Кино гаргахын тула буряад зон мүнгөөр туһалаа һэн. Тиигэжэ энэ «Мойһохон» гэжэ фильм бүтэһэн юм. Эбтэй байхадаа, хүсэтэй байхат гэжэ Алан гоохон эжымнай хүбүүдтээ захиһан. Тэрэ захяаень мартангүй, һанажа ябая. Эбтэй ябая, суг хамта уралиг бүтээл бүтээжэ, урагшаа жүдхэжэ ябая гэжэ уряалнаб! - гэжэ Баярмагнай харюусаба.
Энхтайван Баярмагнай хоёр Ага нютагаар ябаа, олон зоноор уулзаа. Бабжа Барас баатарай бууса ошожо үзөө, Онон хатан эжын ордондо орожо мүргөө. Хараһан үзэһэнөө хөөрэхэдэнь, нюдэнүүдынь зохёохы галаар ошотожо байгаа һэн. Ага нютаг тухай томохон захатые бүтээхэл байха гэжэ этигэнэб.
Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВАГАЙ гэрэл зураг