​​ИРАГУУ НАЙРАГШЫН ТАБИСУУР

Хүнэй зоболонто хорбоодо шонын зүрхэн зориг хоёроор бэрхэшээлнүүдые дабаһан ирагуу найрагша Нимбуугай Ни­мадоржо Монголой ирагуу найра­гай ехэ юртэмсэдэ:

“Хурганайм үзүүртэ оршодог

Үндэгэнэйм хээ ондоо болохогүй,

Хурганайм хээ хубирхагүй,

Альганаймни хээ арилхагүй,

Минии хээ, миниихи...”

– гэжэ өөрыгөө онсо ондоохоно­ор, сэдьхэлэйнгээ оёорһоо гараһан мүрнүүдээр тодорхойлһон байдаг.

Яруунаһаа гарбалтай

Монгол Уласай түрын шагналта ирагуу найрагша 1934 оной арбаду­гаар һарын 12-то Хэнтэйн аймагай Баташэрээтэ сомоной Бүрхын түглэ гэжэ газарта айлай ехэ хүбүүн бо­ложо түрэһэн юм. Нютагайнь зон тэрээн тухай болон эсэгэ тушаань ходо һайханаар дурсадаг. Ирагуу найрагшын бэшэһэн гурбан үеын намтаршье бии юм. Нимадоржын аба Нимбуу Буряад Уласай Ярууна нютагай хүн байһан. Харин хүгшэн баабайнь - Сэрэнэй Шойдог - Шоо­хоной Жэгжэдэй хоёрдохи хүбүүн аад, 6 наһатайдаа абга Сэрэнэйдээ үгтэһэн юм. Шойдог бэеэ хүсэхэдөө, нютагайнгаа Балданай Сэжэбтэй гэрлэжэ, хоёр хүбүүтэй, нэгэ басага­тай болоһон.

Шойдогтон Ярууна нютагтаа мал ажалаар амидаржа байһанаа, 1926 ондо Улхан харуулаар Монгол зөөжэ ошоод, мүнөөнэй Хэнтэйн аймагай Биндэр сомоной нютагта түбхинэһэн түүхэтэй. Нимадоржын эсэгэ Нимбуу 1930 ондо Онон голой буряад хушу­унай эхин шатын һургуули дүүргээд, наймаанай агентын туһалагшаар, за­луушуулай эблэлэй ударидагшаар хүдэлжэ ябаа. Хожом медицинскэ техникумдэ һуража гараад, фель­дшер мэргэжэлтэй болоһон юм. Ню­тагайнгаа Намданай Дулматай хуби заяагаа ниилүүлжэ, хоёр хүбүүтэй болоо. Шэнэ гэрэйнгээ үрхые татаһан залуу айл, түрүүшынгээ үриин зулайе үндэжэ, аргагүй ехээр баярлаа бэд даа. Залуухан эжы аба­даа баяр асарһан хүбүүниинь хожом суутай ирагуу найрагша боложо, ал­даршаха хубитай байба ха юм.

Уянгын долги салгидуулһан габьяатай

Нимадоржо хүбүүхэн 12 наһатай болотороо, хүгшэн баабай хүгшэн эжы хоёройнгоо үбэр дээрэ бөө- мэйлүүлжэ үндыһэн. Тэрэ үедөө Онон хатан эжынгээ эрье, дэнжэ дээгүүр хони малаа адуулжа, өөдэ уруугаа һайсал гүйлгөө һааб даа. Эгээл тэндэһээ ухаан сэдьхэлдэнь шүлэгүүд бүрилдэжэ эхилһэн.

Салгидаха долгёо таһалаагүй

Үргэн Ононой урадхал,

Сагай утада мартагдаагүй

Үни холын дурадхал.

Хашан харын хатарһан

Холо урданай харгы,

Хабарай эхеэр дэлгэрһэн

Хабатай сэнхир ургы.

Ураг садан үбгэдэй

Омог алдартай үлгы,

Урданһаа намда табисууртай

Онон хатан эжы.

Энэ ирагуухан, уянгата шүлэгынь хожом Баташэрээтэ сомоной өөрынь нэрэмжэтэ һургуулиин үүдэндэ үлгэгдэжэ, гэрэлтэ хүшөө боложо мүнхэрөө бэлэй.

“Онон тухай хөөрэлдэхэдэ, Нима­доржо һанагдажа, Нимадоржо тухай хөөрэлдэхэдэ, Онон һанаанда оро­дог”, – гэжэ арадай уран зохёолшо Д. Цоодол бэшэһэн байдаг.

Нимадоржо сомонойнгоо бага һургуулиин һүүлээр Хэнтэйн айма­гай түбэй дунда һургуулида орохо­доо, бэлиг түгэлдэр ирагуу найрагша болохо Р.Чойномтой нэгэ ангида то­хой ниилүүлжэ һураһан юм. Тиигэжэ тэдэ хоёр ехэ бэлигтэн анда нүхэд болоһон байна. Чойном “Буряад” гэжэ найраглал соогоо Нимадоржо нүхэр тухайгаа ехэ тодоор бэшэһэн байгша:

Дайнай газарта нэгэ нэгэеэ үргэлдэг

Дайшадай ёһоор тэрэ бидэ хоёр

Ирайһан шүлэг - һомоёо бүһэлжэ,

Ирагуу найрагай харгыда

гараа һэмди.

Натагар жаахан Сэмжүүхэйдэ

Зуун зүрхэн тэгүүлээ юм аабза,

Нүхэрһөөмни хойшо

Ерэ юһэниинь шархатаа юм бэзэ, -

гэжэ

Хэнтэйн дунда һургуулиин

Хээгүй нүхэрни хэлээ һэн.

Заяанайнгаа орьёлые

байлдажа эзэлхэ

Замаа тэндэһээ эхилээ һэм.

Нимадоржо Хэнтэйһээ Улаан- Баатар ошожо, 10-дахиие дүүргэ- һэнэйнгээ һүүлээр 1957 ондо Мо­сквагай М.Горькиин нэрэмжэтэ Уран зохёолой дээдэ һургуулида орожо һураба. Оюутан байха саг­таа, 1959 ондо, ирагуу найрагай “Үүлэн боро” гэжэ түрүүшынгээ ном хэблүүлһэниинь сагаан шүлэгөөр үерлэжэ байһан Монголой уран зохёолдо уянгын ирагуу найра­гай долги салгидуулһан юм гэжэ мүнөөшье уран шүлэг шудалаа­шад, шүүмжэлэгшэд үндэрөөр сэг­нэдэг юм. Уянгын ирагуу найрагай хаан Б.Явуухулан: “Би уянга гээшые Нимадоржоһоо һураһан хүмби,” – гэжэ хэлэһэн байдаг. Энэнь хадаа аргагүй ехэ бэлигтэй байһыень гэршэлһэн тодо жэшээ боложо үгэнэ ха юм.

Өөрөө хорхойдо хорогүй аад, шүлэгүүдынь дошхон

Нимадоржо Уран зохёолой дээ­дэ һургуули дүүргээд, “Хүдэлмэри” сониндо эрхилэгшэ, удаань Үмэнэ- Губи аймагта Арадай болбосоро­лой яаманда эрхилэгшын алба гүйсэдхэжэ байха сагтаа зарим шүлэгүүдһээнь, тэрэ тоодо “Бурхан Будда шүтөөнтэй буурал эжымни, хөөрхы” гэһэн шүлэгһөө боложо бу­руутаад, үзэл сурталай сагдаанарай хиналтада орожо хашагдаһаниинь даншье харамтай. Тиигэжэ Хэнтэйн аймагай Баташэрээтэ, Баян обоо со­мондо сурбалжалагшын, Эрдэнэт хотын хибэсэй үйлэдбэридэ масте­рай ажалнуудые хэжэ ябаһан бай­на. Монголой зохёолшодой эблэлэй шагналтай ирагуу найрагша Л.Нима: “Нимадоржо номгон, зөөлэхэн зан­тай, хорхойдо хорогүй хүн байһан юм. Харин шүлэг зохёолынь дошхон, халижа салгидаһан байдаг ушарһаа һургуули дүүргэжэ ерэһэнһээ хой­шо үйлөө үзөө һэн даа. Энэ болбол ёһотойл ирагуу найрагшын табису­ур гээшэ. Һэеы гуталай үйлэдбэридэ һэеы, нооһо үргэлэгшөөр, Эрдэнэт хотодо харуулшанааршье хүдэлөө,” – гэжэ хэлэһэн байгша.

Нимадоржо элдэб янзын ажал хэжэ ябахадаа, ирагуу найрагта үнэн сэхэ зандаа үлэһэн бэлэй. “Зоболон - сэсэн хүнэй багша” гэһэн үгэ бии. Эгээл тэрэ ёһоор, Нимадоржо абьяас бэлигэй орьёл өөдэ махаһан зориг­тон юм. Тэрэ залуу зандан наһандаа нютагайнгаа басаган Дулмахандатай гэрлэжэ, долоон хүүгэдые үндылгөө. Наһанайнгаа хани тушаа иигэжэ бэ­шэнхэй:

Минии хани – наран, һара бэшэ,

Мэдэгдэхээр сэсэг набшаһаншье бэшэ,

Хайлган сайлган долоон үриин эхэ...

...Бүтэл муутай намтай боложо,

бүтэжэ ажатүрэхэл гэжэ,

Борохон зүрхэнэйм шулууе дуранай

элшээр хайлуулхал гэжэ,

Амидаралай тэсэбэриие алдаһан

ханияа хани шэнгеэр байлгахал гэжэ

Арюун сагаан сэдьхэлээр эрын заяа

түшэһэн,

Сагай болоогүйдэ бууралтаһан

Сал буурал ханимни!

Нимадоржо ирагуу найрагай 14 ном хэблүүлээд, 1992 ондо Монгол Уласай түрын шагналда хүртэһэн юм. Зоболон, жаргалые һайсахан эдлэжэ ябаһан энэ хүнэй шүлэгүүд Монголой ирагуу найрагай далайда шудхажа ороһон нэгэ томо мүрэн болоһыень хэншье арсаха аргагүй. Харатайнь гэхэдэ, 1996 оной үбэлэй сагта тэнгэри өөдэ ябаһан даа, барһан.

“Онон - Монголой ехэ мүрэн. Оно­ной үгы һаа, дэлхэйн ехэ уһанай һаба хурга дутаха һэн. Эгээл тэрээн­дэл Нимадоржын үгы һаа, Монголой ирагуу найрагай мүрэн алда дэлимэ­эр дундарха байгаа”, - гэжэ нэгэ уха­антан уран бэлигыень үнэлһэн бай­даг. Тиимэл хадань һодо бэлигүүн ирагуу найрагшын нэрэмжэтэ ира­гуу найрагай баяр жэл бүхэндэ Бата­шэрээтэ сомондо тэмдэглэгдэнэ.

“Нимадоржо хадаа Явуухуланһаа хойшо амиды мэндэ байһан хамагай томо ирагуу найрагша гээшэ. Яву­ухуланшье амиды мэндэ ябахадаа, энээниие зүбшөөдэг байһан юм”, – гэжэ арадай зохёолшо Сэнгын Эрдэ­ни хэлэһэн.

Л.Батасэнгэлэй бэшэһые Сэдэнэй Намсарай буряадшалаад, Уран зохёо­лой дээдэ һургуулида сугтаа һуража, дүтын нүхэд болоһон Үлзытын Дондогой дурасхаалда зорюулжа бэшэһэн “Дондог” гэжэ шүлэг буряад аялгада оруулбаб.

Твериин ногоон сэсэрлиг,

Тэндэхи хорин табадахи байшан

Залуу халуун наһанаймнай

Заяа замые холбожо,

Бүхэли һүниндөө

Шүлэгэй мүрөөр харгылха,

Шүлэг халуун наһанаймни

Эринь ошотожо ялбалзаха

Эди хаһамни байгаа гү даа.

Намжаа намарай һүни

Нарантай золготороо,

Һайхан намарай үдэр

Һаратай ушартараа,

Гурба таһарһан Монголоо

Гутажа шатажа хөөрэлдэдэг,

Түүхын хүндүүлхэй заяандаа

Түгшэжэ гайхажа хэлсэдэг,

Монгол гэһэн заяандаа

Мохохо дурагүй түрэһэн

Шэрхи хатуу араднай

Мүхэхэ ушаргүй гэһэн

Шэн нэгэ һанаатайнь

Ши бидэ хоёр гүбди гэхээр

Ямархан хүбүүд ябаһанаа

Хэлыш мүнөө, Дондогни...

Арбан табан дуунай

Аянга зэдэлһэн

Ая гангын үнэр

Анхилжа байһан Переделкино.

Үе сагай һэлгээн соо

Үерхөөд һалаһан нүхэрни,

Ши бидэ хоёрой хоорондо

Шииг даабарилһан шорой,

Наранай гэрэлһээ шамайе

Наһааршни таһалһан байна.

Үдэр һүни хоёрые

Уулзуулхагүй хааһан байна.

Эгүүридэ үхэхэдөө бэшэ,

Эгүүридэ баһа амидархадаа бэшэ,

Яла хатуу хуулиие

Яажашье зүришэхэ аргагүй,

Ши дахяад үхэхэшьегүйш,

Би дахин түрэхэшьегүйб.

Сэхэ үнэниинь хэлэхэдэ,

Шиниингээ хойноһоо жүрөөдэһөөр,

Мүнхын харанхы һүни руу

Мүлхихэ сагни дүтэлһэн байна.

Доржо СУЛЬТИМОВ хэблэлдэ бэлдэбэ